Karkonosze stanowią zwarty masyw górski, wznoszący się nad Kotliną Jeleniogórską potężnym, sięgającym ok. 1400 - 1450 m n.p.m. wysokim wałem. Ciągnie się on od Przełęczy Szklarskiej (886 m npm.) i doliny Kamiennej na zachodzie do Przełęczy Kowarskiej (727 m n.p.m.) i doliny Jedlicy na wschodzie, po czym skręca ku południowemu wschodowi i kończy się na Przełęczy Lubawskiej (511 m npm). W jego obrębie wyróżnia się kilka mniejszych jednostek o specyficznej rzeźbie, częściowo nawiązującej do zróżnicowania budowy geologicznej podłoża, tj.: Śląski Grzbiet, Czarny Grzbiet, Kowarski Grzbiet i Lasocki Grzbiet. Powyższy podział ma charakter fizjograficzny i nawiązuje do obecności kilku wyraźnych przełęczy w grzbiecie głównym Karkonoszy, dzielących go na mniejsze fragmenty. Z kolei z geomorfologicznego punktu widzenia w Karkonoszach wydziela się następujące jednostki: grzbiet główny Karkonoszy o zrównanej na ogół wierzchowinie i łagodnym stoku północnym, obniżenie śródgórskie zwane Karkonoskim Padołem Śródgórskim i silnie urzeźbione, rozczłonkowane dolinami potoków Pogórze Karkonoskie.
Zbudowany ze skał granitowych Śląski Grzbiet rozciąga się od zachodu między Przełęczą Szklarską (886 m n.p.m.), a Przełęczą pod Śnieżką (1394 m n.p.m.). W większości jego szczytowe partie mają charakter zrównanej powierzchni, z której wyrasta większość karkonoskich szczytów. W środkowej części jest on rozcięty Przełęczą Karkonoską (1198 m n.p.m.). Grzbiet ten ma dwie kulminacje – w części zachodniej jest to Wielki Szyszak (1509 m n.p.m.), a we wschodniej Smogornia (1490 m n.p.m. ).
Pomiędzy Przełęczą pod Śnieżką, a Sowią Przełęczą (1164 m n.p.m.) dominuje doskonale widoczny od północy i południa najwyższy szczyt Karkonoszy – Śnieżka (1603 m n.p.m.) i nieco niższy Czarny Grzbiet. Dalej na wschód między Sowią Przełęczą, a Przełęczą Okraj (1046 m. n.p.m.) znajduje się Kowarski Grzbiet. Oba grzbiety zbudowane są ze skał metamorficznych, głównie hornfelsów, łupków łyszczykowych i gnejsów. Ich kulminacyjne partie stanowią zrównaną wierzchowinę. Najwyższym szczytem Kowarskiego Grzbietu jest Skalny Stół (1281 m n.p.m.). Spłaszczoną powierzchnię szczytową ma również południkowo położony Lasocki Grzbiet z najwyższą Łysociną (1188 m n.p.m.).
Główny grzbiet Karkonoszy w kierunku północnym przechodzi wyraźnym załomem wypukłym w północny stok Karkonoszy, który w kilku miejscach jest podcięty przez kotły polodowcowe oraz głębokie nisze źródliskowe. Północny stok Karkonoszy łączy się z Pogórzem Karkonoskim poprzez Karkonoski Padół Śródgórski. Jest to równoleżnikowe obniżenie o genezie tektonicznej, na linii Szklarska Poręba, Michałowice, Jagniątków, Przesieka, Borowice, położone na wysokości około 600-700 m n.p.m.
Pogórze Karkonoskie, obejmuje pas wzniesień w północnej części Karkonoszy, sięgających 580-869 m n.p.m. W jego obrębie występują liczne krótkie grzbiety, faliste powierzchnie denudacyjne i pojedyncze, wyraźnie zarysowane wzniesienia. Do najwyższych należą Grzybowiec (751 m n.p.m.) położony między Michałowicami, a Jagniątkowem, Grabowiec (784 m n.p.m.) niedaleko Sosnówki Górnej i Czoło (869 m n.p.m.) koło Karpacza Górnego. Na grzbietach i wzniesieniach Pogórza znajdują się liczne formy skalne. Północną granicę Pogórza Karkonoskiego stanowi wyraźny próg na linii Piechowice - Miłków o wysokości do 150 m, poniżej którego położona jest Kotlina Jeleniogórska.
Wyjątkowość rzeźby Karkonoszy w skali całej Europy Środkowej i Średniogórza Europejskiego wynika m.in. z bogactwa występujących tutaj form rzeźby terenu, powstałych wskutek działalności różnorodnych procesów kształtujących powierzchnię ziemi. Główne rysy dzisiejszego ukształtowania powierzchni Karkonoszy z jednej strony są wynikiem tektonicznych ruchów blokowych w neogenie i czwartorzędzie, w wyniku których poszczególne części masywu granitowego i jego osłony zostały podniesione lub obniżone; z drugiej zaś, procesów erozyjno-denudacyjnych działających w obrębie podnoszonego bloku i odpowiedzialnych za powstanie złożonego systemu głębokich dolin rzecznych. O wysokich walorach geomorfologicznych decyduje również ogólnie łatwa dostępność i czytelność form rzeźby w karkonoskim krajobrazie.
Jedną z najcenniejszych form rzeźby terenu są, bardzo charakterystyczne dla krajobrazu Karkonoszy, powierzchnie zrównania, położone w najwyższych partiach gór. Są to relikty dawnej równiny, która rozciągała się w miejscu tych gór, przed ich wypiętrzeniem. Na największych jej fragmentów należy Równia pod Śnieżką. Wierzchowinowe powierzchnie zrównania w Karkonoszach są unikatem na skalę krajową - w żadnym innym masywie górskim nie przetrwał na tak znacznej wysokości relikt krajobrazu, którego główne rysy powstały przed tektonicznym wydźwignięciem w młodszym kenozoiku.
Na grzbietach i wzniesieniach Karkonoszy znajdują się liczne, malowniczo położone skałki (ostańce skalne) o fantastycznych kształtach będące wielką atrakcją turystyczną wyróżniającą cały obszar Karkonoszy spośród innych gór Polski i Europy. Na obszarze Karkonoskiego parku Narodowego i jego otuliny zinwentaryzowano 936 tego typu obiektów. Najliczniej skałki występują w przedziałach wysokościowych 500-600 i 600-700 m n.p.m., oraz 1000-1100 m n.p.m. Do najbardziej znanych i dostępnych, leżących przy szlakach turystycznych skałek na terenie Karkonoszy należą Pielgrzymy, Słonecznik, Śląskie Kamienie, Czeskie Kamienie, Twarożnik, Trzy Świnki i Końskie Łby. Na wielu z nich spotyka się interesujące formy mikrorzeźby, zwane kociołkami wietrzeniowymi. Jeden z największych można podziwiać na Kociołkach na stokach Drewniaka (672 m n.p.m.) w pobliżu Michałowic – osiąga on szerokość prawie 1,5 m.
Do najcenniejszych i najbardziej bogatych przyrodniczo elementów rzeźby Karkonoszy, zaliczają się kotły polodowcowe, będące pozostałością po działalności plejstoceńskich lodowców. W Karkonoszach jest ich sześć i są to: Kocioł Łomniczki, Kocioł Wielkiego Stawu, Kocioł Małego Stawu, Czarny Kocioł, Wielki Śnieżny Kocioł i Mały Śnieżny Kocioł. Ich strome ściany skalne osiągają wysokość ponad 200 m i są miejscem typowych dla gór wysokich ruchów masowych, m.in. obrywów, odpadania, spływów gruzowych oraz lawin. W dwóch kotłach, zlokalizowane są również jeziora polodowcowe – Wielki i Mały Staw, będące jednymi z największych atrakcji turystycznych regionu. Na uwagę zasługuje również różnorodność moren zamykających dna kotłów i świadczących o dawnych zasięgach lodowców karkonoskich (do 3,5 km). Poza Karkonoszami tak dobrze wykształcone formy pozostawione przez lokalne lodowce znajdują się wyłącznie w Tatrach. Natomiast Biały Jar, Kocioł Smogorni, Łabski Kocioł, Szrenicki Kocioł są niszami niwalnymi, w których gromadził się wieczny śnieg i firn, nie wytwarzając jednak tzw. jęzora lodowcowego. Ściany nisz niwalnych są w skutek tego mniej strome, a dno nie tak szerokie i pogłębione jak w kotłach polodowcowych.
Do bardzo atrakcyjnych turystycznie form rzeźby należą także wodospady, które w Karkonoszach maja różną genezę. Najbardziej znane to Wodospad Szklarki, Podgórnej oraz jeden z najwyższych wodospadów w Polsce, osiągający 27 m wysokości Wodospad Kamieńczyka.
W Karkonoszach występują również najlepiej wykształcone w Sudetach formy i struktury peryglacjalne, odziedziczone z plejstocenu i powstałe przy udziale sortowania mrozowego. Inwentarz tych form obejmuje pokrywy głazowo-blokowe (m.in. na Wielkim Szyszaku i na Śnieżce), wieńce kamieniste (m.in. na Czarnym Grzbiecie), reliktowe jęzory soliflukcyjne, pasy gruzowe i inicjalne formy lodowców gruzowych.
Nowością wśród elementów rzeźby polskich Karkonoszy są formy związane ze zjawiskami krasowymi. W ostatnich latach odkryto bowiem trzy jaskinie krasowe w rejonie Kowarskiego i Lasockiego Grzbietu – dwie w kamieniołomach wapienia krystalicznego, a jedną w dawnej kopalni fluorytu „Liczyrzepa”. Świadczy to o tym, że obiekty te były znane dawnym górnikom i zarządcom kopalni, jednak nie doczekały się publikacji i pozostały nieznane dla kolejnych pokoleń.
Na grzbietach i wzniesieniach Karkonoszy znajdują się liczne, malowniczo położone skałki (ostańce skalne) o fantastycznych kształtach będące wielką atrakcją turystyczną wyróżniającą cały obszar Karkonoszy spośród innych gór Polski i Europy. Na obszarze Karkonoskiego parku Narodowego i jego otuliny zinwentaryzowano 936 tego typu obiektów. Najliczniej skałki występują w przedziałach wysokościowych 500-600 i 600-700 m n.p.m., oraz 1000-1100 m n.p.m. Do najbardziej znanych i dostępnych, leżących przy szlakach turystycznych skałek na terenie Karkonoszy należą Pielgrzymy, Słonecznik, Śląskie Kamienie, Czeskie Kamienie, Twarożnik, Trzy Świnki i Końskie Łby. Na wielu z nich spotyka się interesujące formy mikrorzeźby, zwane kociołkami wietrzeniowymi. Jeden z największych można podziwiać na Kociołkach na stokach Drewniaka (672 m n.p.m.) w pobliżu Michałowic – osiąga on szerokość prawie 1,5 m.
Do najcenniejszych i najbardziej bogatych przyrodniczo elementów rzeźby Karkonoszy, zaliczają się kotły polodowcowe, będące pozostałością po działalności plejstoceńskich lodowców. W Karkonoszach jest ich sześć i są to: Kocioł Łomniczki, Kocioł Wielkiego Stawu, Kocioł Małego Stawu, Czarny Kocioł, Wielki Śnieżny Kocioł i Mały Śnieżny Kocioł. Ich strome ściany skalne osiągają wysokość ponad 200 m i są miejscem typowych dla gór wysokich ruchów masowych, m.in. obrywów, odpadania, spływów gruzowych oraz lawin. W dwóch kotłach, zlokalizowane są również jeziora polodowcowe – Wielki i Mały Staw, będące jednymi z największych atrakcji turystycznych regionu. Na uwagę zasługuje również różnorodność moren zamykających dna kotłów i świadczących o dawnych zasięgach lodowców karkonoskich (do 3,5 km). Poza Karkonoszami tak dobrze wykształcone formy pozostawione przez lokalne lodowce znajdują się wyłącznie w Tatrach. Natomiast Biały Jar, Kocioł Smogorni, Łabski Kocioł, Szrenicki Kocioł są niszami niwalnymi, w których gromadził się wieczny śnieg i firn, nie wytwarzając jednak tzw. jęzora lodowcowego. Ściany nisz niwalnych są w skutek tego mniej strome, a dno nie tak szerokie i pogłębione jak w kotłach polodowcowych.
Do bardzo atrakcyjnych turystycznie form rzeźby należą także wodospady, które w Karkonoszach maja różną genezę. Najbardziej znane to Wodospad Szklarki, Podgórnej oraz jeden z najwyższych wodospadów w Polsce, osiągający 27 m wysokości Wodospad Kamieńczyka.
W Karkonoszach występują również najlepiej wykształcone w Sudetach formy i struktury peryglacjalne, odziedziczone z plejstocenu i powstałe przy udziale sortowania mrozowego. Inwentarz tych form obejmuje pokrywy głazowo-blokowe (m.in. na Wielkim Szyszaku i na Śnieżce), wieńce kamieniste (m.in. na Czarnym Grzbiecie), reliktowe jęzory soliflukcyjne, pasy gruzowe i inicjalne formy lodowców gruzowych.
Nowością wśród elementów rzeźby polskich Karkonoszy są formy związane ze zjawiskami krasowymi. W ostatnich latach odkryto bowiem trzy jaskinie krasowe w rejonie Kowarskiego i Lasockiego Grzbietu – dwie w kamieniołomach wapienia krystalicznego, a jedną w dawnej kopalni fluorytu „Liczyrzepa”. Świadczy to o tym, że obiekty te były znane dawnym górnikom i zarządcom kopalni, jednak nie doczekały się publikacji i pozostały nieznane dla kolejnych pokoleń.
Geomorfologia
Ukształtowanie powierzchni
O bogactwie budowy geologicznej Karkonoszy świadczy zarówno zróżnicowanie skał, jak i skomplikowane zależności pomiędzy nimi. Naturalne odsłonięcia skalne na tym obszarze pozwalają na zapoznanie się z wieloma odmianami skał metamorficznych i magmowych, a także ze zjawiskami geologicznymi dokumentującymi różnego typu spektakularne wydarzenia, które zdarzyły się tu w głębi lub na powierzchni Ziemi podczas ostatnich 500 milionów lat.
Trzon budowy geologicznej Karkonoszy stanowi karbońska intruzja granitowa, sprzed ponad 300 milionów lat, wraz z metamorficznymi skałami osłony, zaliczana do dużej jednostki geologicznej nazywanej blokiem karkonosko-izerskim. Wśród skał metamorficznych pojawiają się m.in. łupki łyszczykowe, gnejsy, amfibolity, wapienie krystaliczne i hornfelsy. Te ostatnie związane są z termicznym oddziaływaniem magmy granitowej na skały osłony i cechują się dużą odpornością na niszczenie – właśnie ich obecności Śnieżka zawdzięcza swoją wysokość. Skały magmowe – poza głębinowymi granitami – reprezentowane są także przez trzeciorzędowe bazaltoidy. Do najbardziej znanych ich wystąpień należy Mały Śnieżny Kocioł, gdzie skały te odsłaniają się w rejonie Żlebu Bazaltowego. Dzięki obecności tych zasadowych skał, miejsce to, ze względu na swoja bioróżnorodność, jest najcenniejszym botanicznie stanowiskiem na terenie całego masywu. W Karkonoszach spotkać można również skały osadowe – bardzo stare karbońskie zlepieńce, pojawiające się w dolinie Srebrnika w Lasockim Grzbiecie, ale i niemal współczesne, holoceńskie torfy, m.in. na Równi pod Śnieżką.
W metamorficznych skałach Karkonoszy zapisane są interesujące wydarzenia z historii Ziemi, takie jak kolizja (zderzenie) kontynentów, zamknięcie się oceanu, nasunięcie potężnych mas skalnych w postaci płaszczowin oraz powstanie gór o rozmiarze dzisiejszych Himalajów. Na przestrzeni następnych milionów lat został on zrównany z powierzchnia ziemi na skutek erozji, a tym samym dzisiejsze Karkonosze jako góry nie mają nic wspólnego z ówczesnym masywem górskim.
Karkonoskie granity występują w dwóch głównych odmianach – równoziarnistej, budującej główny grzbiet oraz porfirowatej, szeroko rozpowszechnionej na północnych stokach Karkonoszy, a także w Kotlinie Jeleniogórskiej i Rudawach Janowickich. Ta druga odmiana była wykorzystywana często jako ozdobny kamień okładzinowy, ze względu na obecność dużych różowych kryształów skaleni potasowych, podnoszących walory dekoracyjne skały. Granit porfirowaty eksploatowano m.in. w kamieniołomie w Michałowicach, a wykorzystano go np. podczas dekorowania Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. W granitach opisany został również szereg struktur dokumentujących proces płynięcia nieskonsolidowanej jeszcze granitowej magmy. Należą do nich szliry biotytowe, linijnie ułożone wydłużone kryształy skaleni oraz zafałdowane żyły aplitowe, możliwe do obserwacji m.in. w obrębie granitowej kopuły Góry Chojnik. Masyw Karkonoszy stanowi również jeden z najciekawszych mineralogicznie obszarów Europy. W granicie karkonoskim i skałach jego osłony występuje wiele minerałów, które już od wieków były obiektem zainteresowań człowieka. Na obszarze Karkonoszy (polskich i czeskich) naliczono ponad 150 przejawów mineralizacji oraz zidentyfikowano 230 minerałów.
Z tego rejonu opisano po raz pierwszy na świecie pięć minerałów. Doskonałe odsłonięcie terenu oraz stosunkowo łatwa dostępność poszczególnych wystąpień mineralogicznych pozwalają na ich poznanie w szerszym kontekście geologicznym. Najważniejsze wystąpienia minerałów związane są z krystalizacją magmy, która dała początek granitom karkonoskim, zwłaszcza z późnym etapem intruzji oraz z wcześniejszymi procesami kształtującymi różnowiekowe serie skalne ich okrywy. Wystąpienia te reprezentują m.in. mineralizacje rudne oraz pegmatyty. Najbardziej znaną lokalizacją mineralizacji rudnych jest złoże w Kowarach, gdzie początki wydobycia sięgają XII wieku. Eksploatowano tu na większą skalę jedynie rudę żelaza, a po II wojnie światowej rudę uranu. Złoże to położone jest przy kontakcie intruzji granitu karkonoskiego z gnejsami kowarskimi. Tworząca je formacja rudonośna zawiera magnetytowo-polimetaliczną mineralizację z niezwykle bogatym inwentarzem minerałów rudnych, głownie związków żelaza, niklu, kobaltu, srebra, bizmutu, miedzi, ołowiu, cynku, uranu i arsenu oraz rozwiniętych ich kosztem minerałów wtórnych.
Związane z końcowym etapem krystalizacji granitowej magmy pegmatyty mają skład granitu, ale zbudowane są ze znacznie większych kryształów dochodzących do kilkudziesięciu cm długości. Były one eksploatowane głównie na potrzeby przemysłu szklarskiego i ceramicznego, a pozostałości po wydobyciu są rozrzucone po całych Karkonoszach w postaci niewielkich wyrobisk, m.in. Szklarskiej Porębie (Czerwona Jama), Karpaczu (Krucze Skały) czy Zachełmiu (Czerwona Jaskinia). Pegmatyty Karkonoszy, obok podobnych utworów znanych z granitowej intruzji Strzegom-Sobótka i boku Gór Sowich, znane są jako obszary o najbogatszej mineralizacji tego typu w Polsce - zidentyfikowano w nich prawie 90 minerałów. Od kilku stuleci stanowią one źródło atrakcyjnych okazów mineralogicznych dla europejskich i światowych kolekcji muzealnych i prywatnych. Niektóre z okazów pegmatytowego kwarcu osiągają długość 1 m. Liczne pegmatyty karkonoskie wykazują wzbogacenie w pierwiastki ziem rzadkich i uran. Do najcenniejszych pegmatytów Karkonoszy należy obiekt na Kruczych Skałach w Karpaczu, zawierający kuliste strefy z szafirami (niebieskimi korundami).
Z żyłami kwarcowymi w granicie, będącymi ciekawym przejawem pomagmowej aktywności, związany jest ametyst - fioletowa odmiana kwarcu – będący jednym z najbardziej charakterystycznych minerałów Karkonoszy. Można go znaleźć w dolnej partii gór w rejonie Szklarskiej Poręby, Michałowicach i Karpacza.
Nie do przecenienia jest rola zaplecza surowcowego dla rozwoju lokalnego górnictwa i związanego z nim przemysłu, którą obszar ten odgrywał przez wiele wieków. Po tej działalności do dzisiaj pozostały liczne ślady w formie powierzchniowych i podziemnych wyrobisk oraz obszarów poszukiwawczych, np. sztolnie w dolinie Jedlicy czy w Sowiej Dolinie. Dodatkowo należy podkreślić unikalne i porównywalne jedynie z obszarem saksońskich Gór Kruszcowych znaczenie karkonoskich stanowisk mineralogicznych w rozwoju oraz popularyzacji tej dziedziny nauki.
Związane z końcowym etapem krystalizacji granitowej magmy pegmatyty mają skład granitu, ale zbudowane są ze znacznie większych kryształów dochodzących do kilkudziesięciu cm długości. Były one eksploatowane głównie na potrzeby przemysłu szklarskiego i ceramicznego, a pozostałości po wydobyciu są rozrzucone po całych Karkonoszach w postaci niewielkich wyrobisk, m.in. Szklarskiej Porębie (Czerwona Jama), Karpaczu (Krucze Skały) czy Zachełmiu (Czerwona Jaskinia). Pegmatyty Karkonoszy, obok podobnych utworów znanych z granitowej intruzji Strzegom-Sobótka i boku Gór Sowich, znane są jako obszary o najbogatszej mineralizacji tego typu w Polsce - zidentyfikowano w nich prawie 90 minerałów. Od kilku stuleci stanowią one źródło atrakcyjnych okazów mineralogicznych dla europejskich i światowych kolekcji muzealnych i prywatnych. Niektóre z okazów pegmatytowego kwarcu osiągają długość 1 m. Liczne pegmatyty karkonoskie wykazują wzbogacenie w pierwiastki ziem rzadkich i uran. Do najcenniejszych pegmatytów Karkonoszy należy obiekt na Kruczych Skałach w Karpaczu, zawierający kuliste strefy z szafirami (niebieskimi korundami).
Z żyłami kwarcowymi w granicie, będącymi ciekawym przejawem pomagmowej aktywności, związany jest ametyst - fioletowa odmiana kwarcu – będący jednym z najbardziej charakterystycznych minerałów Karkonoszy. Można go znaleźć w dolnej partii gór w rejonie Szklarskiej Poręby, Michałowicach i Karpacza.
Nie do przecenienia jest rola zaplecza surowcowego dla rozwoju lokalnego górnictwa i związanego z nim przemysłu, którą obszar ten odgrywał przez wiele wieków. Po tej działalności do dzisiaj pozostały liczne ślady w formie powierzchniowych i podziemnych wyrobisk oraz obszarów poszukiwawczych, np. sztolnie w dolinie Jedlicy czy w Sowiej Dolinie. Dodatkowo należy podkreślić unikalne i porównywalne jedynie z obszarem saksońskich Gór Kruszcowych znaczenie karkonoskich stanowisk mineralogicznych w rozwoju oraz popularyzacji tej dziedziny nauki.
Geologia
Budowa geologiczna
