Nasza działalność

Klęska ekologiczna, mająca miejsce w Karkonoszach w latach 70. i 80. ubiegłego wieku, spowodowała największe szkody w drzewostanach regla górnego. Rozmiar szkód był tak rozległy, iż należało podjąć szereg działań, które w konsekwencji miały doprowadzić do regeneracji zniszczonych drzewostanów w drodze odnowienia naturalnego, a tam, gdzie to nie jest możliwe poprzez odnowienia sztuczne. Ważnym zagadnieniem, które próbowano rozwiązać na samym początku, było poznanie przyczyn powstawania uszkodzeń oraz próba określenia niezbędnych zadań ratowniczych. Bardzo przydatne w tym zakresie okazały się badania, których celem była charakterystyka wybranych cech górnoreglowego boru świerkowego z zamierającym drzewostanem na stałych powierzchniach monitoringowych oraz określili tendencje dynamiczne górnoreglowych borów świerkowych w Karkonoskim Parku Narodowym. Wyniki tych prac były bardzo pomocne do określenia przyszłej strategii regeneracji zniszczonych drzewostanów. Okazało się bowiem, że mimo znacznych zniszczeń drzewostanu macierzystego, można było oczekiwać na odnowienia naturalne, które dają największą gwarancję stabilności ekosystemu leśnego oraz zapewniają wysoką różnorodność biologiczną. Ewentualne odnowienia sztuczne należało wykonywać wyłącznie w tych drzewostanach, gdzie 100% drzew uległo całkowitemu zamarciu, przy zachowaniu zasady, że nasiona do produkcji sadzonek pochodzić będą z drzewostanów naturalnych regla górnego. Zasady zagospodarowania lasu w Karkonoskim Parku Narodowym zostały szczegółowo opisane w pierwszym planie ochrony Parku.
Ważnym zagadnieniem, nad którym pracowano od samego początku procesu regeneracji zniszczonych drzewostanów było wypracowanie zasad prowadzenia odnowień sztucznych na terenach wylesionych. Obserwacje własne pracowników Parku oraz konsultacje naukowe dowiodły, że odnowienia sztuczne należy wykonywać wyłącznie w miejscach wypukłych form terenu, na wykrotach, starych karpach, w miejscach zamarłych drzew w formie biogrup po kilka do kilkunastu sadzonek. Ilość wysadzanych w ten sposób sadzonek na powierzchni 1 ha nie przekraczała 2,5 tys. szt. Zasadność tak zaprojektowanych odnowień została potwierdzona późniejszymi badaniami naukowymi. Zagadnieniem zdrowotności oraz stanu sanitarnego w drzewostanach regla górnego w warunkach klęski ekologicznej zajmowało się wielu praktyków oraz pracowników naukowych.
Jednym z najważniejszych problemów, który należało rozwiązać na samym początku, był stopień ingerencji w zakresie usuwania drzew zasiedlanych przez owady oraz odpowiedź na pytanie, czy usuwać posusz czynny. Prace w tym zakresie polegały przede wszystkim na wydzieleniu trzech stref w obrębie regla górnego, gdzie zastosowano różne sposoby postępowania ochronnego. W drzewostanach, które uznano za naturalne oraz w tych, gdzie oceniono, że szanse naturalnego odnowienia są duże – podobnie jak w drzewostanach objętych ochroną ścisłą – zaniechano jakichkolwiek działań ochronnych koncentrując się jedynie na monitorowaniu zachodzących procesów. Drzewostany te uznano również za bardzo ważny rezerwuar bazy nasion, które były niezbędne do produkcji odpowiedniej jakości sadzonek. Drugą grupę drzewostanów stanowiły te, które co prawda były naturalnego pochodzenia, ale skala ich zniszczeń była tak olbrzymia, iż nie dawała możliwości pojawienia się odnowienia naturalnego. Trzecią grupę drzewostanów, stanowiły drzewostany sztucznego pochodzenia, które były uszkadzane zarówno przez zanieczyszczenia powietrza, jak też przez wiatry i owady. Generalną zasadą, jaką przyjęto dla obszaru regla górnego było pozostawianie w lesie wszystkich drzew martwych oraz leżaniny.
Zabiegi ochronne, polegające na usuwaniu skutków działań wiatrów oraz owadów, prowadzono wyłącznie na obszarach trzeciej grupy drzewostanów. Obserwacje nad fenologią i frekwencją kornika drukarza i gatunków jemu towarzyszących w reglu górnym potwierdziły, iż w trudnych warunkach klimatycznych regla górnego zagrożenie ze strony tych owadów jest znacznie mniejsze niż w reglu dolnym i nie wymaga wykonywania tak intensywnych zabiegów ochronnych, jak w reglu dolnym. Potwierdza to również analiza stanu zdrowotnego drzewostanów w strefie górnej granicy lasu.
Proces odnowienia górnoreglowych borów świerkowych został całkowicie zakończony, co potwierdzają wyniki przeprowadzonego monitoringu ekosystemów leśnych na stałych powierzchniach kołowych w latach 2001, 2007 i 2012. Obecnie w strefie regla górnego wprowadza się jedynie rzadkie gatunki drzew, krzewów i roślin zielnych w ramach restytucji gatunków rzadkich bądź zagrożonych. Zakres wykonanych prac odnowieniowych w reglu górnym Karkonoskiego Parku Narodowego oprócz odnowień sztucznych obejmował także zabieg polegający na odnowieniu drzewostanów w strefie górnej granicy lasu poprzez ukorzenianie żywych gałęzi bocznych, a także prace w zakresie ograniczania populacji szkodliwych owadów.

W reglu dolnym kontynuowany jest już od niemal 20 lat program przebudowy gatunkowej i strukturalnej monokultur świerkowych. Prace w zakresie przebudowy gatunkowej monokultur świerkowych prowadzone są z różnym nasileniem oraz w zróżnicowanej postaci w zależności od rodzaju i wieku drzewostanu macierzystego.
W starszych drzewostanach świerkowych regla dolnego do zakładania odnowień wybierane są przede wszystkim naturalne luki i przerzedzenia drzewostanów spowodowane działaniem wiatrów oraz owadów. Na początku lat 90. ubiegłego wieku zakładano większe powierzchnie odnowień (około 1 ha) ogrodzone siatką, na których wysadzano około 6 tys. sadzonek buka na 1 ha w regularnej więźbie. W drzewostanach świerkowych młodszych klas wieku, w miejscach, w których drzewostan charakteryzował się złym stanem sanitarnym wykonywano tzw. „cięcia na rzecz odnowienia” celem rozluźnienia więźby drzewostanu i uporządkowania powierzchni. Ilość sadzonek oraz sposób ich wysadzania był podobny jak w przypadku opisanym wyżej.
Grodzenie siatką miało na celu ochronę przed uszkodzeniami sadzonek przez zwierzynę, szczególnie jelenia i sarnę, których populacje były mocno przegęszczone w Karkonoszach. Od samego początku procesu przebudowy drzewostanów duży nacisk postawiono na odnowienia naturalne. Przede wszystkim zidentyfikowano wszystkie te drzewostany świerkowe, w których występowała jakakolwiek domieszka buka. W drzewostanach tych zaprojektowano cięcia na rzecz odnowienia, rozluźniając znacznie więźbę świerka i inicjując odnowienie naturalne. Powierzchnie te również były grodzone przed zwierzyną. W kolejnych latach prace z zakresu przebudowy drzewostanów były prowadzone w podobny sposób, z tą tylko różnicą, że znacznie zmniejszono powierzchnię poszczególnych odnowień, maksymalnie do 0,25 ha. W końcu lat 90. ubiegłego wieku opracowano także nowy sposób odnowień, eliminujący drogie w kosztach, trudne w utrzymaniu oraz tworzące bariery migracyjne ogrodzenia z siatki. W tym celu wykorzystano przede wszystkim przedplony gatunków pionierskich, takich jak jarzębina, brzoza, a przede wszystkim modrzew. Sadzonki buka wysadzano pod osłoną gatunków pionierskich w biogrupach po kilka sztuk. Wzrost buka w towarzystwie ww. gatunków odbywał się bez zakłóceń, a ponadto były one chronione przed zgryzaniem przez zwierzynę. W drzewostanach, w których nie było przedplonu gatunków pionierskich zaplanowano wysadzanie buka w biogrupach. Ten sposób również okazał się bardzo skuteczny i znacznie tańszy, gdyż nie wymagał drogich ogrodzeń, a uszkodzenia od zwierzyny były niewielkie. O ile w składzie gatunkowym drzewostanów regla dolnego jeszcze 20 lat temu świerk stanowił ponad 80%, to obecnie w młodym pokoleniu jego udział spadł do zaledwie 25%. Natomiast udział buka wzrósł z około 10% do ponad 40%. Przebudowa składu gatunkowego sztucznych monokultur świerkowych jest procesem obejmującym całe spektrum działań, które wpływają na unaturalnianie siedlisk wcześniej przekształconych w wyniku gospodarki leśnej. Wraz ze zmianą składu gatunkowego drzewostanów powracają do niego właściwe gatunki roślin i zwierząt związane swoim behawiorem z buczynami. Do najciekawszych gatunków, które już teraz pojawiły się w tych siedliskach należy zaliczyć popielicę i orzesznicę – chronione gatunki ssaków.

Jodła pospolita, która niegdyś występowała licznie w lasach karkonoskich, już w chwili utworzenia Parku była w stanie zaniku. Ze względu na krytyczny spadek liczebności tego gatunku zarówno na terenie Parku jak również na obszarze całych Sudetów Zachodnich w 1998 r., w Karkonoskim Parku Narodowym rozpoczęto program restytucji tego gatunku. Program ten obejmuje m.in.: gromadzenie rodzimego materiału do rozmnażania w postaci nasion i pędów do szczepień, tworzenie archiwum genetycznego jodły pospolitej in situ, hodowanie sadzonek i zakładanie upraw z udziałem jodły pospolitej, zbiór nasion oraz opracowanie technologii ich przechowywania i przysposobienia do wysiewu, inwentaryzację porostów epifitycznych występujących na jodle pospolitej oraz określenie rodzajów i stanu zdrowotnego mikoryz występujących na jodłach z odnowienia naturalnego i sztucznego. Przed przystąpieniem do reintrodukcji udział tego gatunku w drzewostanach regla dolnego Parku nie przekraczał 0,001% w składzie gatunkowym. W latach 90. ubiegłego wieku zinwentaryzowano tylko 840 drzew. Obecnie udział tego gatunku na siedlisku ubogiej buczyny sudeckiej oraz borów jodłowo-świerkowych w reglu dolnym przekracza 3%. Obecna liczebność jodły pospolitej w lasach Parku wynosi około 0,5 mln szt.

Od wielu lat prowadzony jest również program restytucji innych rzadkich gatunków drzew, krzewów, jak np.: sosna pospolita – ekotyp naskalny, jawor, wiąz górski, czereśnia ptasia, wierzba lapońska, wierzba zielna, czeremcha skalna, jałowiec halny, malina moroszka. We współpracy z wrocławskim Ogrodem Botanicznym podjęto też działania mające na celu zachowanie puli genowej i restytucję ginących gatunków roślin zielnych: skalnicy śnieżnej, rzeżuchy rezedolistnej i rozrzutki alpejskiej.
W tym celu utworzono w Jeleniej Górze – Jagniątkowie specjalny obiekt o nazwie Karkonoskim Banku Genów. Obecnie hodowane są tam między innymi: biedrzeniec mniejszy skalny, czosnek siatkowaty, czosnek syberyjski, rosiczka okrągłolistna, dzwonek karkonoski, gęsiówka alpejska, gnidosz sudecki, kuklik górski, przetacznik alpejski, przytulia sudecka, różeniec górski, rzeżucha rezedolistna, szarota drobna, skalnica darniowa bazaltowa, skalnica mchowata, skalnica naprzeciwlistna, skalnica śnieżna, świetlik maleńki, turzyca patagońska, wełnianeczka alpejska, żebrowiec górski, rozrzutka alpejska, zmienka górska, bażyna obupłciowa, borówka bagienna, modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna, żurawina drobnolistkowa, czeremcha skalna, jałowiec pospolity halny, kalina koralowa, porzeczka skalna, wawrzynek wilczełyko czy wierzba lapońska. Celem hodowli roślin w Karkonoskim Banku Genów jest: odtworzenie i zachowanie różnorodności biologicznej gatunków flory Karkonoszy na poziomie gatunkowym, zachowanie zasobów genowych gatunków roślin stanowiących o odrębności geobotanicznej Karkonoszy, w szczególności endemitów oraz reliktów polodowcowych oraz utrzymanie rodzimych ekotypów roślin jako bazy dla renaturyzacji zniekształconych siedlisk. Efektem ekologicznym hodowanych gatunków flory jest: zabezpieczenie zasobów genowych najcenniejszych gatunków, zwiększenie liczebności gatunków rzadkich i zagrożonych oraz unikatowych populacji lokalnych, odbudowa populacji gatunków skrajnie zagrożonych oraz zwiększenie ich areału, przygotowanie materiału sadzeniowego dla odtworzenia różnorodności biologicznej zniekształconych siedlisk, zabezpieczanie przed degradacją i zanikaniem gatunków o dużej randze ekologicznej i prawnej (gatunki stanowiące przedmiot ochrony w ramach obszarów Natura 2000, gatunki prawnie chronione, endemity, relikty polodowcowe, gatunki o wysokiej randze regionalnej).
Dla zachowania zasobów genowych ex situ wielu gatunków rzadkich i chronionych występujących na terenie Parku utworzono kilka sztucznych mikrosiedlisk, w których te gatunki są przetrzymywane i rozmnażane. Hodowane są takie gatunki jak gnidosz sudecki czy turzyca patagońska i wiele innych gatunków torfowiskowych. Dla gatunków kotłów polodowcowych, występujących na ścianach skalnych, utworzono z kolei alpinarium o powierzchni 2 arów. Odpowiednie dla siebie siedlisko znalazły tam m. in. szarota drobna oraz skalnice (m. in. skalnica śnieżna i  skalnica bazaltowa). Odpowiednie warunki dla wzrostu zagrożonych wyginięciem karkonoskich gatunków roślin stworzono także na terenie Ogrodu Ziół i Krzewów Karkonoskich w Karpaczu o powierzchni 0,3 ha, gdzie utrzymywanych jest ponad 100 gatunków roślin zielnych i krzewów charakterystycznych dla Karkonoszy.

Kolejną ważną grupą zabiegów ochronnych wykonywanych w Karkonoskim Parku Narodowym jest poprawa warunków siedliskowych dla rzadkich i zagrożonych gatunków zwierząt. Przede wszystkim wykonywane są zabiegi, których celem jest kształtowanie właściwej struktury przestrzennej w młodnikach i młodych drzewostanach świerkowych dla cietrzewia. Na terenach, w których bytuje cietrzew, w powstałych w minionych latach młodnikach świerkowych, zarówno pochodzących z odnowienia naturalnego jak i sztucznego, wykonywane są cięcia rozluźniające więźbę oraz kształtujące właściwy skład gatunkowy. Oprócz usuwania gatunków obcych dla tego siedliska, zabieg polega również na przerzedzaniu zwarcia celem wykształcenia właściwej dla tego gatunku struktury przestrzennej drzewostanu. Ważną rolę w ekosystemach leśnych odgrywa odpowiednia ilość drewna martwego oraz leżaniny. Pozostawianie martwego drewna w ekosystemie wpływa korzystnie na tworzenie mikrosiedlisk dla wielu grup organizmów (porosty, mszaki, bezkręgowce). Wiele gatunków owadów, często chronionych, jak np. kozioróg bukowiec i pachnica dębowa, bezwzględnie wymagają do swojego rozwoju próchniejącego drewna. Wiele drzew martwych stojących stanowi też bazę dla dziuplaków, w szczególności dzięciołów, które w próchniejącym drewnie mogą budować dziuple i pozyskiwać niezbędny pokarm. Dzięki temu procesowi powrócił w Karkonosze, po wielu latach nieobecności, dzięcioł trójpalczasty.
Na terenie Parku rozpoczęto również prace z zakresu reintrodukcji gatunków zwierząt, które ustąpiły z terenu Parku wiele lat temu. Pierwszym gatunkiem, który zostaje przywracany w wyniku sztucznej hodowli na terenie Parku jest niepylak apollo. Motyl ten całkowicie wyginął w Karkonoszach w XIX wieku. Obecnie trwają prace mające na celu przywrócenie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych dla tego gatunku poprzez hodowlę i wysadzenie w terenie rośliny żywicielskiej, tj. rozchodnika olbrzymiego. Roślina ta jest obecnie hodowana w Karkonoskim Banku Genów w Jeleniej Górze – Jagniątkowie. W Karkonoskim Banku Genów wybudowano również i wyposażono w niezbędne rośliny specjalny pawilon przystosowany do hodowli gąsienic niepylaka apollo. W ostatnich latach Park rozpoczął własną hodowlę motyli w Karkonoskim Banku Genów w Jagniątkowie.

Olbrzymie efekty dla środowiska przyrodniczego Parku przynosi także zabudowa przeciwerozyjna rynien erozyjnych na terenach leśnych w celu zatrzymania wody w ekosystemach. Wiele rynien erozyjnych powstało jeszcze w okresie klęski ekologicznej, która miała miejsce w Karkonoszach i Górach Izerskich w latach 70. i 80. Ubiegłego stulecia. Wiele też rynien powstało w trakcie katastrofalnych opadów atmosferycznych, mających miejsce w ostatnich latach. W celu zatrzymania wody w ekosystemach oraz powstrzymania dalszego procesu erozji, Park wykonuje zabudowę różnymi technikami, wykorzystując w tym celu wyłącznie materiał rodzimy, jak kamień, drewno, leżanina, gałęzie drzew itp. Zatrzymanie wody w środowisku leśnym oraz powstrzymanie erozji wpływa korzystnie na całą biocenozę.

Ważną grupę zabiegów ochronnych na terenie Parku stanowią zadania mające na celu minimalizowanie skutków intensywnego ruchu turystycznego. Zadania te polegają przede wszystkim na właściwej zabudowie i zabezpieczaniu szlaków turystycznych.

Wiele zabiegów ochronnych wykonywanych jest również w ekosystemach nieleśnych, w szczególności na pastwiskach i łąkach pochodzenia antropogenicznego znajdujących się w strefie lasów i objętych ochroną czynną. W celu utrzymania wysokiego stanu różnorodności biologicznej na tych obszarach oraz utrzymania właściwego stanu siedlisk przyrodniczych dopuszcza się tam wypas, koszenie ze zbiorem biomasy, usuwanie nalotów drzew i krzewów oraz nawożenie organiczne. W ostatnich latach przywrócono kulturowy wypas owiec na niektórych łąkach i pastwiskach, gdyż jest to najlepszy sposób ochrony tego typu środowisk.
Powyższe zabiegi są niezbędne do utrzymania zbiorowisk łąkowych w określonym stadium sukcesji i tym samym do utrzymania we właściwym stanie następujących siedlisk przyrodniczych Natura 2000: 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) oraz 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion). W przypadku pojawiających się nalotów drzew i krzewów są one systematycznie usuwane i służą temu samemu celowi co koszenie. Zaniechanie wypasu bydła na łąkach i pastwiskach górskich, na których występują chronione siedliska Natura 2000 wymaga także nawożenia organicznego w celu poprawy żyzności tych siedlisk, a tym samym utrzymania na nich właściwego spektrum gatunków roślin, w tym gatunków chronionych, jak np.: storczyki, arnika górska, krokus wiosenny i wiele innych. Od kilku lat podejmowane są próby poprawy warunków siedliskowych na wybranych halach górskich pochodzenia antropogenicznego, w szczególności na Polanie oraz Hali Szrenickiej.

Raj A. 2019. Ochrona przyrody. W: Knapik R., Migoń P. & Raj A. (red.), Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra: 470-479.