Historia ochrony przyrody w Karkonoszach

Konieczność ochrony wyjątkowych walorów przyrodniczych Karkonoszy zaczęto dostrzegać już pod koniec XIX wieku, rejestrując jednocześnie znaczne zubożenie cennych gatunków roślin i zwierząt występujących niegdyś licznie w tych górach. Na początku XX wieku podjęto starania w kierunku tworzenia pierwszych form ochrony przyrody na terenie śląskiej części Karkonoszy. Pierwsze obszary chronione – Śnieżne Kotły i Czarny Kocioł Jagniątkowski – utworzono w dniu 29 stycznia 1923 roku. Zarządzeniem pruskiej rejencji w Legnicy z dnia 3 maja 1933 roku Karkonosze uznano za obszar ochrony roślin oraz utworzono pierwsze rezerwaty przyrody objęte ochroną państwową w Kotle Łomniczki, Kotłach Wielkiego i Małego Stawu, Śnieżnych Kotłach i w Czarnym Kotle. Większość karkonoskich granitowych skałek uznano wówczas za pomniki przyrody.

Po przejęciu tych ziem przez administrację polską po roku 1945 rozpoczęto wyznaczanie na nowo rezerwatów przyrody w Karkonoszach. Pierwszy z nich o nazwie „Góra Chojnik” o powierzchni 24 ha utworzono w 1953 r. Pierwotna idea profesorów botaniki Uniwersytetu Poznańskiego – Adama Wodziczki oraz Zygmunta Czubińskiego wyznaczania kolejnych rezerwatów przyrody szybko przekształciła się w pomysł utworzenia parku narodowego, który swym zasięgiem miał objąć cały obszar Karkonoszy po polskiej stronie o powierzchni łącznej ponad 20 tys. ha. Pomysł ten został wsparty również przez profesorów powstającego Uniwersytetu Wrocławskiego, szczególnie przez Stefana Mackę, Stanisława Tołpę i Kazimierza Sembrata. Karkonosze uznane zostały już wtedy za obszar szczególnie predysponowany do utworzenia parku ze względu na specyficzne ukształtowanie terenu z rzeźbą polodowcową, występowanie dobrze wykształconych pięter roślinnych z górną granicą lasu, występowanie roślin alpejskich, licznych reliktów polodowcowych, gatunków endemicznych oraz rzadkich gatunków zwierząt. Dzięki staraniom wyżej wymienionych osób, 18 grudnia 1948 r. Państwowa Rada Ochrony Przyrody powzięła uchwałę o rozpoczęciu działań w celu utworzenia w Sudetach parku narodowego. Po stronie czeskiej już wcześniej zapadła decyzja o utworzeniu przygranicznego parku narodowego w Karkonoszach. Postulowano też o utworzenie bliźniaczej instytucji po stronie polskiej (ostatecznie czeski Krkonošský národní park powstał cztery lata później, tj. w 1963 r.). W oparciu o zarządzenie Ministra Leśnictwa w sprawie utworzenia parku narodowego w Sudetach Dyrekcja Lasów Państwowych Okręgu Wrocławskiego opracowała w roku 1956 pierwszy projekt zasięgu przyszłego parku narodowego. Projekt ten nie obejmował jeszcze północnego stoku Szrenicy wraz z wąwozem i wodospadem Kamieńczyka, wzgórza Chojnik (dawniej: Chojnasty) i wodospadu Szklarki. Tereny te uwzględniono w drugim opracowaniu projektu, w roku 1957, które powstało w wyniku prac zespołu kierowanego przez Tadeusza Kaempfa, późniejszego dyrektora Parku.

Ostatecznie Karkonoski Park Narodowy powołano dopiero w 1959 r. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 16.01.1959 r., o powierzchni nieco przekraczającej 5,5 tys. ha, czyli czterokrotnie mniejszej niż pierwotnie planowano. Szczegółowe granice Parku, podział terenu na obszary ochrony ścisłej i ochrony częściowej oraz ograniczenia obowiązujące na terenie Parku zostały określone w zarządzeniu Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 2.03.1959 r. Niestety, pomimo wielu postulatów naukowców pracujących wówczas nad utworzeniem parku narodowego w Karkonoszach, tylko najwyższe partie Karkonoszy oraz obszary leśne niżej położone w okolicach Karpacza, Jagniątkowa i Szklarskiej Poręby zostały włączone w granice Parku. Znaczna część lasów pozostała w administracji Lasów Państwowych. Granice nowo utworzonego parku narodowego nie zostały oparte o naturalne jednostki fizjograficzne, lecz o drogi, ścieżki i linie podziału powierzchniowego, utrudniając realizację skutecznej ochrony przyrody w obszarze całych Karkonoszy. Wokół Parku nie wyznaczono wówczas żadnej strefy ochronnej. Strefa taka, o powierzchni 11 200,00 ha, w postaci otuliny Parku została ustanowiona dopiero w 1996 r. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 14.05.1996 r. w sprawie Karkonoskiego Parku Narodowego, obejmując wyłącznie grunty leśne administrowane przez nadleśnictwa Szklarska Poręba, Śnieżka w Kowarach oraz Kamienna Góra. Karkonoski Park Narodowy został utworzony w oparciu o przepisy funkcjonującej wówczas ustawy z dnia 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody. Zgodnie z przepisami ww. ustawy, podstawowym dokumentem operacyjnym dla parku narodowego był wówczas „Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego”, sporządzany według zapisów „Instrukcji o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody” z 20 grudnia 1962 r. Pierwszy plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego dla Karkonoskiego

Parku Narodowego został opracowany w oparciu o ww. instrukcję w 1966 r. i obowiązywał przez 10 lat w okresie 1967–1976. Kolejne plany tego typu opracowane zostały na lata 1978–1987 oraz na lata 1990–1999. Zaletą tych planów była dobra inwentaryzacja geodezyjna wraz z wykonaniem map gospodarczych dla obszaru parku narodowego oraz dość dobrze sporządzona inwentaryzacja drzewostanów przeprowadzana zgodnie z obowiązującą w Lasach Państwowych instrukcją urządzania lasu. Najsłabszą stroną opisanych wyżej planów było pomijanie lub bardzo lakoniczne opracowanie pozostałych, poza drzewostanami, elementów środowiska przyrodniczego, jak geologia, geomorfologia, hydrologia, ekosystemy nieleśnie, flora i fauna. Zupełnie nowe podejście w planowaniu ochrony przyrody na terenie parku narodowego wprowadziła dopiero ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody. Wprowadzając instrument planu ochrony dla parku narodowego stworzono prawne i merytoryczne podstawy długookresowego planowania ochrony przyrody, opartego na szczegółowej inwentaryzacji przyrodniczej wszystkich składników przyrody, ich ocenie i waloryzacji, identyfikacji i ocenie zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz określaniu strategicznych i szczegółowych celów i zasad ochrony. Plan ten, tworzony na okres 20 lat stał się najważniejszym dokumentem w strategii ochrony przyrody dla parku narodowego.

Karkonoski Park Narodowy prace na rzecz przygotowania pierwszego projektu planu ochrony rozpoczął już w końcu 1991 r. Prace te zostały okresowo wstrzymane w latach 1993 i 1994, po czym wznowiono je w 1995 r. i kontynuowano do końca 1996 r. już jako opracowanie planu ochrony parku zgodnie z wymogami instrukcji sporządzania planów ochrony parków narodowych z 1993 r. i 1994 r., zatwierdzonych przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Opracowany w 1996 r. projekt planu ochrony dla Karkonoskiego Parku Narodowego i otuliny został pozytywnie zaopiniowany przez Radę Naukową w dniu 20 grudnia 1996 r., a następnie zatwierdzony zarządzeniem nr 132 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 15 października 1997 r. na lata 1997–2017. Zatwierdzony Plan stał się bardzo ważnym dokumentem w planowaniu i realizacji zadań z zakresu ochrony przyrody, edukacji ekologicznej oraz udostępniania parku dla turystyki. Plan ten był również ważnym narzędziem w procesie uzgadniania projektów planów zagospodarowania przestrzennego dla gmin, na terenie których położony jest Park i jego otulina. Niestety zmiany ustawy o ochronie przyrody z 2001 r. doprowadziły do utraty w 2002 r. ważności planu ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego. O tego czasu Park pracował na podstawie planów rocznych w formie zarządzenia pod nazwą „zadania ochronne”, zatwierdzanych przez Ministra Środowiska. Sporządzane przez Park projekty zadań ochronnych na poszczególne lata opracowywane były jednak w dalszym ciągu na podstawie strategicznych ustaleń zawartych w pierwszym planie ochrony z 1997 r. Aby nadać większą rangę zapisom dotyczącym celów i zasad ochrony przyrody w Karkonoskim Parku Narodowym, które nie utraciły swojej aktualności i podkreślić ich ważność w długiej perspektywie czasowej, dyrektor Karkonoskiego Parku Narodowego wprowadził zarządzenie Nr 8/2009 z dnia 16 kwietnia 2009 roku w sprawie strategii ochrony przyrody w Karkonoskim Parku Narodowym. Załącznikami do tego zarządzenia były operat generalny oraz 8 operatów szczegółowych, będących częściami składowymi pierwszego planu ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa na lata 1997–2017. Zapisy dotyczące celów i zasad ochrony poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego Parku z poszczególnych operatów szczegółowych zostały zaadoptowane do ustanowienia strategii ochrony przyrody w Karkonoskim Parku Narodowym.

Zgodnie z wymogami obowiązującej obecnie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. w sprawie ochrony przyrody, Karkonoski Park Narodowy opracował nowy projekt planu ochrony uwzględniający jednocześnie wymogi planu ochrony dla obszarów Natura 2000: PLB020007 Karkonosze oraz PLH020006 Karkonosze (obecnie PLC020001 Karkonosze) w granicach parku narodowego. Plan ochrony dla Karkonoskiego Parku Narodowego, ustanowiony w dniu 25 marca 2021 r. przez Ministra Klimatu i Środowiska, stanowi ważne narzędzie prawne i operacyjne w realizacji długofalowej strategii ochrony przyrody na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego.

Próby powiększenia obszaru parku rozpoczęły się w 2007 roku. Były to trudne i długie działania, ponieważ wymagały zgody lokalnych samorządów. Na taki ruch zgodziła się tylko gmina Jelenia Góra. Z dniem 1 stycznia 2016 roku, wdrożone zostało Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9.11.2015 r. powiększające obszar parku o 371 ha, a obszar otuliny do 13 093 ha. Włączone w obszar chroniony fragmenty terenu między Jagniątkowem a Górą Chojnik są miejscem występowania bogatych lasów liściastych i mieszanych, które zamieszkują m.in. puchacze i bieliki.