Badania Naukowe

Karkonoski Park Narodowy stanowi swoiste laboratorium przyrody. Tereny objęte ochroną ścisłą nie podlegały ingerencji człowieka od ponad sześćdziesięciu pięciu lat. Naukowcom daje to możliwość obserwowania naturalnych procesów w ekosystemach oraz śledzenia ich zmian. Ten przyrodniczo niepowtarzalny obszar jest obecnie poligonem badań wielu instytucji naukowych.
Eksploracja naukowa Karkonoszy rozpoczęła się już w XII wieku, bowiem pierwsze znamiona prowadzonych na tym terenie badań miała penetracja gór przez Walonów (Walończyków) -poszukiwaczy kamieni szlachetnych i ozdobnych. Przez kolejne setki lat przez Karkonosze przewinęło się wielu światowej klasy naukowców, do dziś jednak niektóre elementy i zjawiska przyrody tego obszaru pozostały niewyjaśnione.

Badania naukowe na terenie Parku prowadzone są od początku jego funkcjonowania. Szczegółowa analiza badań na terenie Parku została przedstawiona w opracowaniu pt. „50 lat badań naukowych w Karkonoskim Parku Narodowym” (Knapik i in. 2011). Pierwszy ramowy program badań naukowych dla obszaru Parku i jego otuliny został sformułowany w pierwszym planie ochrony (Korzeń i in. 1996). Program ten wskazywał, iż wobec znanych luk w wiedzy o aktualnym stanie środowiska przyrodniczego Parku oraz w obliczu występujących zagrożeń, badania naukowe powinny być prowadzone w następujących kierunkach:

1) inwentaryzacji stanu ilościowego i jakościowego zasobów przyrodniczych Parku, 
2) monitorowania zmian ilościowych i jakościowych w ekosystemach naturalnych oraz przekształconych pod wpływem czynników antropogenicznych, 
3) poznawania mechanizmów działania znanych zagrożeń (szczególnie antropogenicznych), odkrywania nowych oraz poszukiwania dróg ich eliminacji lub przeciwdziałania negatywnym skutkom,
4) opracowywania skutecznych sposobów ochrony zagrożonych komponentów środowiska przyrodniczego Parku. 

Podkreślono wówczas bardzo mocno, że pierwszeństwo w badaniach powinny mieć następujące zagadnienia: 
1) kierunki sukcesji pierwotnej w ekosystemach naturalnych oraz wtórnej na terenach zbiorowisk przekształconych i synantropijnych, w tym weryfikacja mapy roślinności rzeczywistej i potencjalnej terenu Parku i otuliny, 
 2) badania nad możliwością odtwarzania poszczególnych elementów lub całych ekosystemów, które uległy znacznym przekształceniom antropogenicznym, szczególnie ekosystemów leśnych, 
3)  rozmieszczenie i ekologia wybranych gatunków specjalnej troski, szczególnie gatunków endemicznych, reliktowych, chronionych, dla których nie posiadamy pełnej informacji o rozmieszczeniu, wielkości populacji oraz zagrożeniach (z owadów: kozioróg bukowiec i pachnica dębowa; chronione płazy i gady; z ptaków: głuszec, cietrzew i jarząbek, płochacz halny, pluszcz, puchacz, sóweczka, włochatka, czeczotka; z ssaków: wszystkie chronione ze szczególnym uwzględnieniem nietoperzy oraz rzadkie i zagrożone gatunki roślin), 
4) monitoring gatunków wykazujących tendencje do masowych pojawów, zagrażających stabilności ekosystemów leśnych i nieleśnych oraz opracowywanie metod przeciwdziałania, 
5) monitoring zmian ilościowych i jakościowych w miejscach istniejących lub nowo tworzonych inwestycji turystycznych (Szrenica – Kocioł Szrenicki, Kopa, Śnieżka, kotły polodowcowe, Chojnik); 
6) monitoring stanu atmosfery, wody i gleby ze szczególnym uwzględnieniem chemizmu opadów atmosferycznych, stanu jakości wód powierzchniowych i oceny zmian w bilansach wodnych oraz oceny zmian w natężeniu erozji i sedymentacji.

Analizując powyższy program badań naukowych z pozycji aktualnie posiadanej wiedzy o przyrodzie Karkonoszy, uwzględniając także obecną wiedzę o zagrożeniach oraz o przyjętych obecnie celach ochrony przyrody Parku należy stwierdzić, że program ten nie stracił nic ze swojej aktualności. Z satysfakcją możemy jedynie powiedzieć, że wiele z postulowanych już niemal 20 lat temu tematów badawczych zostało zrealizowanych, a wyniki tych badań służą do formułowania jeszcze lepszych zasad ochrony¹.

Od początku powołania do istnienia Karkonoskiego Parku Narodowego wykonano na jego terenie szereg prac naukowych z różnych dziedzin, między innymi z botaniki, zoologii, klimatologii, geologii, geofizyki, geomorfologii, gleboznawstwa, hydrologii, turystyki i socjologii.
Tylko w ostatnich latach, od 1979 roku do końca 2023 roku, zewidencjonowano realizację 804 tematów badawczych na terenie Parku.
Efektem przeprowadzonych badań są liczne publikacje naukowe i popularnonaukowe. Stacja Monitoringowo-Badawcza prowadzi podręczny księgozbiór publikacji naukowych dotyczących badań prowadzonych w Karkonoskim Parku Narodowym. Księgozbiór można przeglądać na miejscu. Niektóre publikacje dostępne są w wersji cyfrowej.

Aktualny wykaz księgozbioru podręcznego Stacji Monitoringowo-Badawczej dostępny jest pod linkiem na dole strony.

Prowadzenie badań na terenie Parku reguluje Zarządzenie Dyrektora nr 6/2012 dostępne pod linkiem na dole strony.

Aby zarejestrować temat badawczy w Karkonoskim Parku Narodowym i prowadzić na jego terenie badania naukowe, należy uzyskać „Licencję na prowadzenie badań naukowych na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego”. W tym celu należy wypełnić wniosek o wydanie licencji na prowadzenie badań (dostępny w linku na dole strony) i przesłać go w formie elektronicznej na adres sekretariat@kpnmab.pl  bądź papierowej do siedziby Dyrekcji.

 Prawidłowo wypełniony wniosek powinien zawierać:

1)      Temat badawczy (nazwa)

2)      Wskazanie kierownika projektu oraz osoby biorące udział w badaniach

3)      Instytucję prowadząca badania

4)      Opis celu badań

5)      Planowany czas realizacji tematu badawczego

6)      Opis metodyki badań

7)      Osobę odpowiedzialną za nadzór merytoryczny badań

8)      Wskazanie finansowania realizacji tematu badawczego

9)      Wskazanie planowanych terminów prac terenowych oraz lokalizacji prac terenowych, a także planowany sposób oznakowania powierzchni próbnych. Te informacje są bardzo istotne i muszą zostać skonsultowane z administracją KPN przed rozpoczęciem badań, ponieważ wejście na niektóre obszary Parku w niektórych okresach nie jest możliwe ze względu na ochronę poszczególnych gatunków zwierząt w ich okresie rozrodczym. Zaleca się załączenie do wniosku warstwy wektorowej (punktowej/ poligonowej) planowanych powierzchni / obszarów badawczych w układzie współrzędnych WGS84, jako plik shapefile. 

10)  Informację, czy będą pobierane próby oraz w jakim charakterze i ilości.  W celu pobrania prób materiału skalnego, gleb, osadów dennych, osobników lub ich fragmentów roślin, grzybów bądź zwierząt z terenu Parku, niezbędne jest uzyskanie zgody Ministra Klimatu i Środowiska na odstępstwa od zakazów z art. 15 ustawy o ochronie przyrody  (Dz.U.2023.0.1336 t.j.)

Przykładowy szablon wniosku do Ministra Klimatu i Środowiska o wydanie zgody na odstępstwa od obowiązujących w parkach narodowych, w związku z poborem prób na potrzeby badań naukowych, znajduje się w linku na dole strony.

W przypadku, jeśli planowany pobór prób dotyczy gatunków chronionych, dodatkowo trzeba mieć zgodę na odstępstwa od zakazów z art. 51

Stosowny wniosek składa się w takim przypadku do Ministerstwa. Minister zwraca się wtedy do Dyrektora Parku z prośba o opinię badań i po otrzymaniu pozytywnej opinii, wydaje decyzję na zgodę na odstępstwa od zakazów. Dopiero na tym etapie Dyrektor Parku może wydać licencję na prowadzenie badań naukowych z poborem prób.

11)  Termin i forma opracowania wyników.

12)  Marka i nr rejestracyjny samochodu (wyłącznie w przypadku konieczności używania pojazdu w pracach terenowych). 

W przypadku potrzeby używania samochodu do prac terenowych należy dodatkowo złożyć wniosek o wydanie zezwolenia na wjazd pojazdem silnikowym na teren Karkonoskiego Parku Narodowego. Link do wniosku na dole strony.

13)  Dane kontaktowe (nr telefonu, adres e-mail) uczestników badań.

Licencja na badania obowiązuje w danym roku kalendarzowym. W przypadku badań kilkuletnich, należy do końca stycznia każdego roku złożyć sprawozdanie z przeprowadzonych badań w poprzednim roku. Po złożeniu sprawozdania można ubiegać się o wydanie licencji na kolejny rok badań. 

Sprawozdanie roczne powinno zawierać poniższe informacje:

- numer licencji i nr tematu badawczego,
- temat badań,
- osoby, które brały udział w badaniach,
- cel badań,
- metodyka poboru prób,
- miejsca (wraz ze współrzędnymi geograficznymi) i termin poboru prób,
- dokumentacja fotograficzna (jeśli była wykonywana),
- zarys wstępnych wyników badań (jeśli już je Państwo mają),
- ewentualne problemy podczas wykonywania badań oraz sugestie, w jaki sposób można by je rozwiązać oraz informację, czy istnieje potrzeba pomocy w realizacji badań ze strony administracji Parku podczas kontynuacji badań w kolejnym roku. 

Jednocześnie administracja Parku podkreśla, że całe sprawozdanie składane do KPN włącznie z wynikami, jest objęte prawami autorskimi osób prowadzących badania i administracja Parku w żaden sposób nie będzie ich udostępniać osobom trzecim. Dane te są archiwizowane tylko i wyłącznie w celu tworzenia wewnętrznej bazy danych na temat zasobów Parku i bogactwa przyrodniczego KPN oraz ich zmian w perspektywie czasu. Pracownicy Stacji Monitoringowo-Badawczej Karkonoskiego Parku Narodowego ogromnie liczą na konsekwentne przeprowadzenie każdego podejmowanego przez naukowców projektu badawczego do końca i opublikowanie wyników po zakończeniu badań. Jednak jesteśmy świadomi, że nie zawsze, z różnych przyczyn losowych, zakończenie projektu i opublikowanie wyników dochodzi do skutku i w takiej sytuacji, bez wyników w rocznych sprawozdaniach, nie mielibyśmy wiedzy na temat zasobów przyrodniczych, które udało się Państwu zbadać.

Po zakończeniu tematu badawczego należy dostarczyć dyrekcji Parku, w terminie trzech miesięcy od zakończenia badań, sprawozdanie końcowe.

Po opublikowaniu wyników badań należy przesłać jeden egzemplarz publikacji (lub nadbitkę autorską) do biblioteki naukowej Parku.

Badania przyczyniają się do powiększania zasobów wiedzy na temat przyrody tych gór, co pracownikom Karkonoskiego Parku Narodowego pozwala lepiej zaplanować strategię ochrony ekosystemów Parku. Jednocześnie realizacja poszczególnych badań naukowych i eksploracja terenu KPN, zwłaszcza w strefie ochrony ścisłej możliwa jest tylko i wyłącznie przy zachowaniu obostrzeń wynikających z terminów ochronnych dla poszczególnych gatunków zwierząt będących przedmiotem ochrony Parku. Pracownicy Stacji Monitoringowo-Badawczej starają się tak skoordynować badania prowadzone przez zewnętrzne jednostki naukowe, aby do minimum ograniczyć obecność ludzi w najcenniejszych przyrodniczo miejscach.

W przypadku rejestracji nowego tematu Karkonoski Park Narodowy zastrzega sobie trzy tygodnie na wydanie licencji, związane z ewentualnym uzyskaniem opinii Rady Naukowej oraz pracowników merytorycznych Parku.

Wydane licencje można odebrać po wcześniejszym uzgodnieniu, w miejscach:

- w siedzibie Dyrekcji Parku w Sobieszowie, 
- w Stacji Monitoringowo – Badawczej w Sobieszowie, 
- w Karkonoskim Centrum Edukacji Ekologicznej w Szklarskiej Porębie,
- w Centrum Edukacyjnym „Domek Laboranta” w Karpaczu. 

Podczas wydawania licencji na prowadzenie badań naukowych, wypożyczane są kamizelki odblaskowe z logo KPN i napisem BADANIA NAUKOWE, które należy bezwzględnie nosić podczas wykonywania prac badawczych poza szlakami turystycznymi. 

 

¹ Raj A. 2019: Ochrona przyrody. W: Knapik R., Migoń P. & Raj A. (red.), Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra: 443–484.