Ciekawostki przyrodnicze

Biedrzeniec skalny jest endemicznym podgatunkiem biedrzeńca mniejszego występującym tylko w Karkonoszach w Małym Śnieżnym Kotle. Ta cenna roślina swoim wyglądem nie zwraca większej uwagi – wytwarza kwiatostan zwany baldachem, złożony z drobnych, białych kwiatów, podobnie jak inne gatunki z rodziny selerowatych. Jest składnikiem zbiorowisk naskalnych, piargowych i wysokogórskich muraw.

Dawniej jego zasięg w Karkonoszach sięgał Kotła Łomniczki, Kotła Małego Stawu, Czarnego Kotła, Śnieżnych Kotłów i okolic Szrenicy. Do dziś zachowało się tylko jedno stanowisko w Małym Śnieżnym Kotle liczące ok. 175 osobników. Z tego powodu jest gatunkiem krytycznie zagrożonym w Karkonoszach.

Ten niezwykły przedstawiciel tego samego rodzaju, do którego zaliczamy znane nam wszystkim czosnek czy cebulę, występuje jedynie w Karkonoszach i Masywie Pilska. W Karkonoszach spotkać go można w zbiorowiskach źródliskowych i traworoślach w piętrze subalpejskim, m. in. w Kotle Łomniczki.

Niepozorny, bo osiągający zaledwie do 40 cm, lecz zarazem bardzo ważny gatunek - endemit Karkonoszy, którego wprawne oko botanika potrafi odróżnić od innych dzwonków. Jego wizerunek znajduje się w logo Karkonoskiego Parku Narodowego, zdobiąc je swoim ciemnoniebieskim, pochylonym kielichem w towarzystwie goryczki trojeściowej i Śnieżki. Wędrując po Karkonoszach możemy go spotkać głównie na górskich halach (Szrenickiej, Złotówce i Polanie). Niestety liczebność dzwonka karkonoskiego spada z powodu zaprzestania tradycyjnej gospodarki kośno-pastwiskowej, dlatego, podobnie jak inne rzadkie gatunki, hodowany jest w Karkonoskim Banku Genów w Jagniątkowie.

Ta przedstawicielka rodziny kapustowatych występuje w Karkonoszach tylko w jednym miejscu – w Małym Śnieżnym Kotle. Poza Karkonoszami spotykana jest również w innych górach Europy i wyższych pasmach Polski. Cała roślina pokryta jest gęstymi włoskami, co jest przystosowaniem do niekorzystnych warunków panujących w górach oraz zapewnia ochronę przed utratą ciepła i wysuszeniem.

Jest jednocześnie endemitem i reliktem glacjalnym. Występuje w otoczeniu źródlisk i na torfowiskach przejściowych w piętrze subalpejskim, które charakteryzują się dużą wilgotnością oraz niższymi w stosunku do terenów przyległych temperaturami. Gatunek ten jest półpasożytem, który wodę i sole mineralne pobiera, wnikając w korzenie innych roślin.

Znana jest ze swojego intensywnego i przyjemnego zapachu, a poza Karkonoszami spotykana jest również w Karpatach. Posiada dwa rodzaje pędów – płonne, które płożą się i zakorzeniają, oraz wyrastające z nich pędy kwiatostanowe, zakończone purpurowymi, wargowymi kwiatami, zebranymi w luźną główkę. Macierzanka halna spokrewniona jest z powszechnie stosowaną jako przyprawa macierzanką tymianek.

Ten relikt glacjalny występuje w Karkonoszach tylko na dwóch stanowiskach: na torfowisku Úpa na Równi pod Śnieżką oraz na torfowisku pod Sokolnikiem. Chociaż są to siedliska związane z wodą, to gatunek czuje się najlepiej, gdy rośnie w bardziej suchych częściach torfowisk wśród kosodrzewiny, co ukazuje zakwitając białymi, pięciopłatkowymi kwiatami i wydając pomarańczowe owoce.

Zakwita w maju i czerwcu i pomimo swoich niewielkich, bo sięgających ledwie 5 cm rozmiarów, zachwyca różowymi lub fioletowymi kwiatami, których pośród skał i górskich muraw ciężko nie zauważyć. Po przekwitnięciu widoczne są drobne różyczki, złożone z mięsistych i lśniących liści.

Ta niewielka roślina – krewniak innych pospolitych gatunków przetaczników - występuje w dwóch miejscach – w Kotle Małego Stawu oraz w Wielkim Śnieżnym Kotle. Poza Karkonoszami jego zasięg obejmuje również Europę, Azję i Amerykę Północną, zaś w Polsce możemy go spotkać w Tatrach i Gorcach, gdzie zasiedla źródliska i wyleżyska śnieżne. Podobnie jak inne gatunki z tego rodzaju, charakteryzuje się niebieskimi kwiatami.

Krytycznie zagrożony i rzadki endemit Masywu Czeskiego, który jako gatunek pionierski zasiedla skalne półki i drobny żwirek skał bazaltowych lub granitowych, tworząc tam gęste darnie.

W Polsce jej zasięg ogranicza się tylko do Karkonoszy, do stanowisk w Kotle Małego Stawu, Kotle Łomniczki i w Śnieżnych Kotłach. Zasiedla szczeliny skalne i drobny rumosz skalny.

Tej wiosennej „damie” z rodziny jaskrowatych, która poza Karkonoszami jest w Polsce spotykana również na Babiej Górze, w Górach Izerskich czy Tatrach, nie można odmówić uroku. Z każdej łodygi wyrasta tylko jeden, okazały, śnieżnobiały kwiat, który po przekwitnięciu zamienia się w puszysty owocostan – niełupkę z owłosionymi wyrostkami. W Karkonoszach obficie kwitnie w maju i czerwcu: nad Śnieżnymi Kotłami, w okolicach Śląskiego Domu i na zboczach Śnieżki. Zdarza się, że sasanki, wykorzystując ciepłą i słoneczną aurę, zakwitają drugi raz na jesień, by zwiększyć szanse gatunku na przetrwanie w niekorzystnych, górskich warunkach.

Ten relikt glacjalny - czyli pamiątka po epoce lodowcowej - wybrał sobie Karkonosze jako jedyne miejsce występowania w Polsce. Mały Śnieżny Kocioł jest najdalej na południe wysuniętym stanowiskiem skalnicy śnieżnej, oderwanym od swojego naturalnego zasięgu na dalekiej północy. Preferuje zacienione półki i szczeliny w pionowej skale bazaltowej. Niestety zbiór okazów do kolekcji zielnikowych spowodował, że 90% populacji zostało zniszczone. Jest to gatunek z powodzeniem hodowany w Karkonoskim Banku Genów w Jagniątkowie.

Turzyce – choć przypominające wyglądem trawy, należą do innej grupy roślin. Turzyca patagońska jest reliktem glacjalnym i można ją spotkać w Polsce jedynie w Karkonoszach, gdzie rośnie na torfowiskach w piętrze subalpejskim. Poza Polską występuje na północy Europy oraz w Ameryce Południowej – stąd wzięła się jej nazwa.

Z racji swojego sporego pokroju (do 2 m wysokości) i grubej żebrowanej łodygi, której zawdzięcza swoją nazwę, odróżnia się znacznie od innych wysokogórskich roślin. Występuje w górach Europy i Azji, w Polsce głównie w Karpatach. W Karkonoszach rośnie tylko na jednym stanowisku – w Małym Śnieżnym Kotle.

Jeleń to największy wśród zwierząt mieszkaniec Karkonoszy. W naszym kraju jest gatunkiem dość licznym, występującym we wszystkich większych kompleksach leśnych. Głównie można go spotkać w nizinnych i górskich lasach liściastych i mieszanych. Preferencje środowiskowe jeleni są zależne od pory roku. Wyraźnie widać to na przykładzie Gór Izerskich i Karkonoszy, gdzie latem przebywa w wyższych partiach gór, a zimą u ich podnóża.
Byki i łanie osiągają dojrzałość płciową w drugim roku życia, ale do rozrodu przystępują zwykle samce powyżej 5 roku życia. Łanie rodzą pierwsze młode w wieku 3 lat. Po ponad 230 dniach ciąży, samica w ukryciu rodzi jedno, rzadziej dwa młode. Poród przypada na wiosnę, w maju lub w czerwcu. Kiedy tylko młode są zdolne do wędrówki za matką, co następuje już po kilku dniach od narodzin, razem z nią dołączają do chmary. Charakterystyczne żółtawobiałe plamki na bokach i grzbiecie młodych zanikają jesienią. Cielęta żywią się mlekiem matki przez 8-10 miesięcy, pozostając przy niej nawet do trzeciego roku życia.

Karkonoskie sarny w okresie od późnej jesieni do wiosny nie tworzą dużych stad (nazywanych rudlami), jak ich krewniaczki z nizin. Grupują się w mniejsze stadka po kilka osobników. Po tym okresie rudle się rozluźniają i rozbijają. W ciągu dnia największą aktywność sarny wykazują we wczesnych godzinach porannych, południowych i wieczornych. Mogą także żerować w nocy. Sarna jest gatunkiem roślinożernym. Żywi się trawami, ziołami, liśćmi, grzybami i owocami leśnymi.
Sarnę w Karkonoszach najczęściej można spotkać w dolnych partiach gór, w piętrze pogórza i regla dolnego. Preferuje tereny będące mozaiką ekosystemów leśnych (zwłaszcza liściastych i mieszanych z bogatym podszytem) i terenów obecnie lub dawniej użytkowanych rolniczo. Często przebywa na obrzeżach drzewostanów w strefie ekotonu i w jego pobliżu. W okresie zimowym sarny regularnie pojawiają się przy domostwach. Jest to związane z dokarmianiem zwierząt przez ludzi. Gatunek ten rzadziej jest notowany w reglu górnym (gdzie dominują uboższe bory świerkowe) i powyżej górnej granicy lasu. Jej zasięg pionowy w Karkonoszach dochodzi maksymalnie do wysokości około 1350 m n.p.m.

Dzik jest zwierzęciem stadnym, tworzącym grupy rodzinne nazywane watahami. W Karkonoszach watahy liczą od kilku do kilkunastu osobników obu płci – głównie lochy z młodymi. Przewodzi im zazwyczaj stara locha. Pozostałe osobniki są słabiej związane ze stadem – zwłaszcza stare odyńce rzadko wiążą się z grupą i zwykle samotnie przemierzają karkonoskie ostępy. W ciągu dnia dziki odpoczywają w barłogach lub nękane przez insekty i pasożyty tarzają się w błocie, a następnie czyszczą skórę ocierając się o pnie drzew. Wieczorem wyruszają na żer i pod osłoną nocy odważniej wychodzą z lasu na tereny otwarte.
Karkonoskie dziki odgrywają ważną rolę w ekosystemach. W poszukiwaniu pokarmu zdzierają wierzchnie warstwy gleby, spulchniając ją i mieszając ze ściółką. Pomaga to rozmnażać się wielu roślinom. Dzik jest typowym wszystkożercą. Żywi się m.in. żołędziami i bukwią, w runie znajduje kłącza roślin, grzyby. Zjada także gryzonie oraz larwy i poczwarki owadów, w tym wiele gatunków niekorzystnie wpływających na stabilność lasów. Ich pokarmem jest również padlina, chore ssaki i ptaki, a taka dieta poprawia stan sanitarny lasów. Z gospodarczego punktu widzenia dość duży problem pojawia się wówczas, gdy ślady żerowania znajdują się na uprawach rolnych i leśnych. W niżej położonych miejscowościach Karkonoszy i w Kotlinie Jeleniogórskiej dziki upodobały sobie uprawy roślin okopowych i zbożowych. W lasach, poza niszczeniem nowo posadzonych drzew, potrafią także dewastować mrowiska.

Muflon jest jedynym nierodzimym przedstawicielem ssaków kopytnych w Karkonoszach. Został tu sprowadzony około 100 lat temu. Jest przodkiem owcy domowej, a zarazem najmniejszym przedstawicielem dzikich owiec. Był introdukowany w wielu miejscach Europy. Osobniki przywiezione na kontynent pochodziły z Sardynii i Korsyki.
Muflon jest bardzo sprawnym zwierzęciem: dobrze widzi, w razie potrzeby szybko biega i skacze. Tak jak samice owcy domowej, samice muflona beczą. Tryki rzadko wydają dźwięki. W czasie rui odgłos zderzających się rogów niesie się na wiele kilometrów. Swoje terytorium zaznaczają wydzieliną gruczołów znajdujących się między palcami.
Z wyjątkiem niektórych bardzo starych tryków, muflony żyją przez cały rok w stadach (kierdlach). W lecie owce i młode tryki tworzą własne grupy, którym przewodzi stara doświadczona owca. Starsze tryki żyją latem w odrębnych, małych stadkach. Na czas zimy ten podział się zaciera. Jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX w. muflony w Karkonoszach tworzyły kierdle liczące ponad 30 osobników. Obecnie jest ich niewiele i grupują się w mniejsze stada o wielkości maksymalnie do kilkunastu sztuk.

Jest to malutki gryzoń z rodziny popielicowych, wielkości myszy domowej. W naszym kraju jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą i  wymagającym ochrony czynnej. Niezwykle trudno spotkać orzesznicę – nie dość, że prowadzi nocny tryb życia, to w dodatku jest zwierzęciem nadrzewnym i niechętnie schodzi na ziemię. Jest aktywna w sezonie wegetacyjnym, a pod koniec roku zapada w sen zimowy, który trwa od października do kwietnia. Gniazda buduje na niewielkich wysokościach wśród gałęzi i krzewów, zajmuje też dziuple lub inne sztuczne schronienia. W Karkonoskim Parku Narodowym odnajdywana była nie tylko w budkach przeznaczonych specjalnie dla niej – ale także w we wszystkich typach budek dla ptaków, popielic oraz w skrzynkach dla nietoperzy. Jej długość to zaledwie 12-16 cm, z czego niemal połowę stanowi długi ogon, którym podczas wspinaczki po drzewach i krzewach balansuje, podpiera się i przytrzymuje. Dorosłe ważą około 20 g. Dieta orzesznicy to przede wszystkim nasiona oraz owoce drzew i krzewów. Uzupełnieniem może być dla niej pokarm pochodzenia zwierzęcego np. owady i ich larwy. Jest to gatunek chętnie zamieszkujący w Karkonoszach odpowiednie siedliska - głównie w piętrze pogórza i regla dolnego. Preferuje lasy liściaste i mieszane, koniecznie z gęstym podszytem lub z krzaczastymi zaroślami. Takie siedlisko gwarantuje jej odpowiednie schronienie i bazę pokarmową.

Choć cietrzew znany jest przecie wszystkim jako ptak nizinny, w Karkonoszach również występuje ten zagrożony wyginięciem w skali europejskiej, rzadki gatunek kuraka leśnego z rodziny głuszcowatych. Cietrzew w Polsce występuje we wschodnich regionach kraju, Karpatach Zachodnich, Sudetach i Borach Dolnośląskich. W Karkonoszach zajmuje tereny w pobliżu górnej granicy lasu - niższe partie zarośli kosodrzewiny i górną część górnoreglowych borów świerkowych, a także łąki subalpejskie z zaroślami kosodrzewiny, poklęskowe halizny w wyższych partiach lasów i różnorodne zbiorowiska roślinne w kotłach polodowcowych. Cietrzewie słyną z niezwykłych rytuałów godowych, tak zwanych toków, które rozpoczynają się wiosną. Jest gatunkiem poligamicznym - samce nie łączą się w pary z samicami, które samotnie wychowują pisklęta. Samce cietrzewi większość roku spędzają w pobliżu tokowisk. W górach apogeum godów przypada na maj - samce zbierają się przed świtem na torfowiskach, łąkach lub polanach na tzw. arenach aby tokować. Najsilniejsze samce zajmują miejsca jak najbliżej środka areny, słabsze muszą zadowolić się dalszymi pozycjami. Każdy samiec broni swego niewielkiego terytorium przed innymi. Tokujący kogut wydaje słyszalny z daleka, charakterystyczny głos, tzw. bulgotanie, obraca się we wszystkie strony, czasami też rusza przed siebie lub podskakuje. Bulgotanie przerywane jest nieregularnie innym, cichszym i syczącym dźwiękiem (tzw. czuszykaniem), podczas którego samiec wyprostowuje się i unosi głowę do góry. Tokujące cietrzewie są bardzo płochliwe.

Sóweczka jest najmniejszą europejską sową, o wielkości porównywalnej do szpaka (ok. 15-19 cm długości). Posiada krępą sylwetkę z małą głową, a krótkie białe brwi nad żółtymi oczami nadają jej poważny wygląd. Gnieździ się przede wszystkim w iglastych i mieszanych lasach północnej Europy, a w Europie Środkowej występuje nielicznie. W Karkonoszach i Górach Izerskich sóweczka zamieszkuje stare bory świerkowe z obecnością łąk śródleśnych, terenów podmokłych, młodników i poręb. Sóweczka jest sową wyjątkową nie tylko ze względu na swoją wielkość. W odróżnieniu od innych naszych sów, prowadzi dzienny tryb życia, podobnie jak północne gatunki, np. sowa jarzębata i śnieżna. Najaktywniejsza jest przed świtem i o zmierzchu. Ponadto sóweczka jest niepłochliwa - ostrożny obserwator może podziwiać ją z niewielkiej odległości, nawet stojąc bezpośrednio pod drzewem, na którym ptak odpoczywa. Ofiarami tego małego drapieżnika padają gryzonie i małe ptaki, takie jak sikory, rudziki i zięby, ale sóweczka potrafi też schwytać ptaki nawet większe od siebie - np. drozdy czy dzięcioły. Nadmiar zdobyczy gromadzi w tzw. spiżarniach - do tego celu wykorzystuje m.in. dziuple i skrzynki lęgowe.

Niepylak apollo jest jednym z największych występujących w Polsce motyli dziennych. W naszym kraju od ponad dwóch stuleci zasięg i liczebność niepylaka apollo gwałtownie spada. Motyl ten wyginął definitywnie w Sudetach już w XIX wieku. Obecnie występuje w Pieninach i Górach Kruczych, gdzie był reintrodukowany w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Jest skrajnie zagrożonym gatunkiem. Karkonoski Park Narodowy w 2007 roku przystąpił do programu reintrodukcji niepylaka apollo, który jest kontynuowany do dziś.
Skrzydła niepylaka w porównaniu do większości motyli dziennych, pokryte są znacznie mniejszą ilością łusek, które po dotknięciu pozostawiają na palcach charakterystyczny pyłek. Ponadto łuski te nie oddzielają się tak łatwo jak u innych motyli. Jest to cecha której niepylak zawdzięcza swoją nazwę.