Ród Schaffgotschów, zwanych początkowo Schoffami lub Schaffami, w przeciągu XV–XX w. stał się jednym z najpotężniejszych rodzin szlacheckich na Dolnym Śląsku. Ze swoich siedzib na Łużycach i w Miśni, rycerze noszący owcę w herbie, emigrowali, podobnie jak i inni rycerze w tym czasie, na tereny Pogórza Sudeckiego. Protoplastą rodu był Sibotho, a po nim Gotsche Schoff I i jego syn Gotsche Schoff II. Ten ostatni nabył zamki Gryf (Greiffenstein) oraz Chojnik (Kynast), którego odnowił i rozbudował w 1393 r. Pełnił funkcje podstarościego księstwa wrocławskiego, świdnicko-jaworskiego i burgrabiego jeleniogórskiego. Na zamku Chojnik wzniósł kaplicę pw. św. Jerzego i św. Katarzyny, której budowę zakończył dopiero w 1403 r. Przekazał swojej pierwszej żonie Małgorzacie w oprawie małżeńskiej miejscowości Piechowice (Petersdorf) i Sobieszów (Hermsdorf).
Gotsche II, pan tych ziem sprowadził do Cieplic (Warmbrunn), będących wówczas wioską, cystersów z nieodległego Krzeszowa (Grüssau) i ufundował 16.06. 1403 r. prepozyturę dla opata i 4 braci. Tego dnia „o godzinie 9 rano pod lipą” Stanislaus Lindenast z Legnicy (Liegnitz), proboszcz diecezji wrocławskiej spisał akt notarialny. Na mocy fundacji Gotsche II, cystersi otrzymali część Cieplic, w tym folwark z niemurowanym dworem, z zabudowaniami, łąkami i lasem. Włościanie Cieplic i Malinnika (Herischdorf) zostali zmuszeni do robocizn, tj. z każdego domu jeden człowiek przez jeden dzień w roku musiał pomagać w sianokosach na rzecz prepozyta. Przekazał ponadto klasztorowi czynsze 120 grzywien groszy praskich liczby polskiej rocznie. Nadał prawo patronatu nad miejscowym kościołem parafialnym. Cystersi otrzymali źródło ciepłej wody zwane Calide, od której pochodzi nazwa osady, las zwany Spittelwald, prawo połowu ryb w rzece Kamiennej (Zachen) w granicach Cieplic, ale tylko własnym sprzętem i na własne potrzeby w środy, piątki i soboty. Klasztor uzyskał prawo do młyna w Malinniku z trzema kołami, użytkowania grobli i drewna z tej grobli. Napływowych, tzw. „gości” z młynów w Cieplicach i Malinniku zwolniono z robocizn. W pierwszej połowie XV w. cystersi posiadali także karczmę w Wojcieszycach (Voigtsdorf), a kolejnym źródłem dochodów prepozyta była wieś Komarno (Kammerswaldau).
Lipa została powalona przez burzę 22.10. 1697 r. W to miejsce hrabia Anton Schaffgotsch wzniósł kamienny pomnik św. Trójcy, a hrabia Johann Nepomuk Schaffgotsch w 1785 r. dodał dwie statuy św. Huberta i św. Sebastiana. W 1712 r. miał miejsce pożar w parafialnym kościele pw. św. Jana Chrzciciela. Na dziedzińcu wzniesiono jako wotum kolumnę św. Floriana, patrona strażaków. Przy odbudowie kościoła zgodnie współpracowali zakonnicy i Schaffgotschowie.
Cystersi przyczynili się od rozwoju ruchu turystycznego, pątniczego i lecznictwa w Cieplicach, bowiem koło kościoła znajdowały się dwa źródła ciepłej wody, a z wybudowanych w pobliżu łaźni mogło korzystać od 14 do 15 osób. Wybudowali Długi Dom, najstarszą budowlę świecką w Cieplicach Śląskich-Zdroju, a zarazem jeden z najstarszych budynków kuracyjnych uzdrowiska, zaprojektowany przez Martina Urbana z Lubawki (Liebau). Wzniesiony przez cystersów w 1537 r. obecny wygląd uzyskał w latach 1689–1693. W 1810 r. budynek zakupiła rodzina Schaffgotschów i umieściła w nim swoje cenne i bogate zbiory broni, okazów przyrodniczych i geologicznych, udostępnione zwiedzającym w latach 30-tych XIX w. Na bazie tych zbiorów po 1945 r. funkcjonowało tutaj popularne „muzeum ptaków”. Dziś Długi Dom należy do „Uzdrowiska Cieplice”.
Wraz z rozwojem Cieplic Śląskich jako zdroju, a jednocześnie siedziby rodu, wzrastała potrzeba budowy reprezentacyjnego pałacu rodowego i wraz z nim pięknego parku zdrojowego, przeznaczonego dla kuracjuszy coraz tłumniej przyjeżdżających do kurortu położonego u podnóża Karkonoszy. W latach 1784–1788 wzniesiono według projektu Johanna Georga Rudolfa z Opola trójskrzydłowy, trzypiętrowy neoklasycystyczny pałac, rozdzielony dwoma wejściami ozdobionymi ryzalitami z hrabiowskimi herbami rodu Schaffgotschów. Pierwszym mieszkańcem był hrabia Johann Nepomucen Schaffgotsch.
Tuż obok wytyczono ścieżki dla dużego parku zdrojowego, który urządzono w stylu osiemnastowiecznych „luster” ogrodowych z główną centralną aleją lipową i z rozmieszczonymi na niej trzema fontannami. Południową część zaprojektowano w stylu ogrodowym, a północną w stylu leśnym. Dla potrzeb kuracjuszy, spędzających kilka tygodni na pobycie u „wód”, wybudowali Schaffgotsche w latach 1797-1800 według założenia Karla Geislera galerię w stylu dawnej wilii rzymskiej, Teatr Zdrojowy według projektu Alberta Tollberga w latach 1833–1836 oraz kaplicę Św. Rodziny według projektu Karla Grossera w początkach XX w.
Uroczyste obchody 400-lecia powołania prepozytury cieplickiej miały miejsce 3–6.09.1810 r. W klasztorze wydano obiad, dziedziniec klasztorny rzęsiście oświetlono oraz ozdobiono girlandami kwiatowymi. Wieczorne requiem sprawowane za dusze fundatora i innych z rodu kończyły obchody. Ukazały się specjalne druki okolicznościowe i wiersze w języku łacińskim wydane na cześć fundatora, a skierowane do Leopolda Gottarda Schaffgotscha.
Był to już ostatni akord przed zbliżającą się sekularyzacją dóbr klasztornych na Śląsku i nowym przeznaczeniem budynków należących pierwotnie do zakonu braci św. Bernarda. Ten dwunasty z kolei panujący w Cieplicach hrabia podjął doniosłe reformy społeczne. W dniu 28. 10. 1810 r. zniósł przymus mlewa, piwny i gorzelniany, a 2.11.1810 r. wydał edykt o zniesieniu podatku przemysłowego, z którego czerpał dochody. W edykcie z 14.09.1811 r. uregulował stosunki pańskie i chłopskie. Natomiast 7.06.1821 r. wydał porządek uwolnienia chłopów ze służb i pieniędzy, bardzo dla siebie niekorzystny. W 1824 r. przekazał folwarki w dzierżawę swoim dotychczasowym posiadaczom. Folwark w Siedlęcinie (Boberröhrsdorf) oddał czterem dzierżawcom na 9 lat. Folwarki w Sobieszowie (Hermsdorf), Malinniku (Herichsdorf), Kopańcu (Jung-Seiffershau) wydzierżawił swojemu zięciowi Gustawowi, hrabiemu Surmie Jeltschowi na rok za czynsz 2800 Rth. Pozostałe folwarki w Gryfie (Greiffenstein), Rędzinach (Röhrsdorf), Rębiszowie (Rabischau) i Ulanowicach (Ullersdorf) scedował na wyższego radcę Wilhelma Menzla ze Środy Śląskiego (Neumarkt) za 3000 Rthl. Folwarki hrabiowskie Cieplice i Wojcieszyce (Voigtsdorf) przekazał gospodarczemu zarządcy Johannowi Weckerowi za 710 Rthl. rocznie. Dwa folwarki z państwa Podgórzyna (Giersdorf) wydzierżawił wyższemu radcy Heinrichowi Horzetzkemu z Pietrowic Małych (Klein Peterwitz), koło Prusic (Praussnitz) za 1600 Rthl. rocznie.
W latach 1826–1828 uwolnił wszystkich chłopów od pańszczyzn pieszych i sprzężajnych na mocy recesu w części za kapitał, w części za renty pieniężne
Hrabia Leopold Gottard Schaffgotsch przekazał pieniądze, drewno i inne materiały budowlane dla upiększenia okolic łaźni w Cieplicach. W 1818 r. zbudował z gruntu nowy i masywny oddział łaźni dla biednych. W 1819 r. wzniósł w budynku klasztornym oddział łaźni złożony z 10 wanien za 1093 Rthl. 23 sgr. 9 5/7 pfg. W 1823 r. wybudował na stronie wschodniej dziedzińca klasztornego, wcześniej należącego do prepozytury cysterskiej w Krzeszowie, a obecnie zakupionego przez hrabiego, łaźnie przeznaczone dla biednych, zwane „łaźniami Leopolda”. W 1826 r. w związku z nowo odkrytymi źródłami mineralnymi w Świeradowie –Zdroju (Bad Flinsberg) wybudował kamienny basen z pawilonem, który w 1827 r. ozdobił kolumnadą. Wzniósł też nowy most nad Kwisą (Queis), prowadzący do tego źródła. Liczba kuracjuszy szybko rosła.
Biblioteka majoracka Schaffgotschów
Zbiory biblioteczne rodu Schaffgotschów przechowywano na zamku Chojnik do pożaru 31.08. 1675 r., powstałego od uderzenia pioruna, a następnie we dworze w Podgórzynie (Giersdorf). W 1716 r. hrabia Johann Anton Schaffgotsch połączył w Sobieszowie (Hermsdorf) w dzisiejszym pałacu Schaffgotschów, własną bibliotekę z biblioteką rodową z Podgórzyna. Katalogowaniem całego zbioru bibliotecznego zajęli się rektorzy z Wrocławia Krantz i Stieff. Hrabia Hans Anton von Schaffgotsch przekazał następcom w testamencie spisanym jako fideikomiss, zgromadzone od XVI w. zbiory biblioteczne, przyrodnicze, medalierskie i numizmatyczne. Połączył prywatne zbiory ze zbiorami rodowymi w całość. W Sobieszowie biblioteka zajmowała cztery pokoje na drugim piętrze. W pierwszym i czwartym były dzieła z zakresu filozofii, historii i teologii, w drugim —prawa, w trzecim —literatury pięknej. Biblioteka liczyła wówczas już 12 000 tomów. Pierwszym bibliotekarzem połączonej Biblioteki w Sobieszowie został Johann Carl Neumann, który opracował „Catalogus Bibliothecae Schaffgotschianae. In Hermsdorf”. Po śmierci Neumanna od 1741 r. Biblioteka była uporządkowana, ale nie udostępniana publiczności przez dyrektora naczelnego dóbr hrabiowskich Göttlichera.
Opustoszały po zakonnikach budynek klasztorny, kupił w 1812 r. po sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 r., hrabia Leopold Gottard von Schoffgotsch za 62 000 talarów od państwa pruskiego, razem z ziemią cieplicką. Schaffgotschowie złożyli tam zbiory biblioteczne przewiezione z pałacu w Sobieszowie, który pozostawiono na cele administracji folwarku.
W latach 1812–1824 r. porządkowania Biblioteki podjął się baron Karl von Stillfried z Jeleniej Góry. W 1819 r. hrabia Leopold Gottard Schaffgotsch zakupił bogaty księgozbiór od księgarza Siegerta z Legnicy i połączył go ze swoją Biblioteką. W 1833 r. hrabia zdecydował o przeniesieniu zbiorów (oprócz archiwaliów) do obiektu poklasztornego w Cieplicach; urządzaniem nowej biblioteki kierował prof. dr Kutzen z Wrocławia.
W 1841 r. obowiązki bibliotekarza w świeżo powstałej placówce przejął Wilhelm Burghardt, dotychczasowy kustosz Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, po nim w latach 1875-1895 roku Józef Tichy, następnie w latach 1895–1910 dr Heinrich Nentwig, który był autorem katalogu silesiaków, liczącego 598 pozycji, spisanego w 1911 r., pt. „Silesiaca in der Reichsgräflich Schaffgotsch’schen Majoratsbibliothek in Warmbrunn”.
Kronikarzem cieplickim i rodu Schaffgotschów był A. Altmann, który napisał w 1850 r. „Wstęp do kroniki lub opisanie Cieplic i jego zdrowych źródeł zebrany z akt, dokumentów, ksiąg i innych zapisków“ („Entwurf zu einer Chronick oder Beschreibung von Warmbrunn und seinen Heilquellen. Aus Acten, Documenten, Büchern und anderen Schriftstücken“ oraz „Szkice do genealogii hrabiów Rzeszy“(„Skizze zur Reichsgräflich Schaffgotschischen Genealogie“). A. Altmann zmarł 14.02.1867 r.
Wśród książek i starodruków przechowywanych w Majorackiej Bibliotece w Cieplicach znajdowało się wiele, które obecnie przechowywane są przez wiele instytucji kulturalnych Śląska. Na przykład w Bibliotece Archiwum Państwowego we Wrocławiu znajduje się pozycja pod tytułem „Schaffgotschiana in der Reichsgräflich Schaffgotsch’schen Majoratsbibliothek zu Warmbrunn” Heinricha Nentwiga z 1899 r., na której wklejce odciśnięta jest pieczęć tuszowa najstarszej biblioteki rodowej w Cieplicach „Reichsgräfl.-Schaffgotschs’sche Majoratsbibliothek zu Warmbrunn”. Starodruki przechowuje też Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Starych Druków. Jednym z nich jest dzieło Andreasa Gryphiusa "Glogauisches Fürstenthümbs Landes Privilegia /aus denn Originalen an tag gegeben von Andrea Gryphio. Gedruck in Lissa in Gross Pohlen bey Wigand Funcken, 1653".
Biblioteka należała do jednej z najstarszych i najbardziej zasobnych bibliotek na Śląsku. Posiadała znaczną kolekcję starodruków, czyli książek wydanych przed 1800 r. Dla przykładu 108 starodruków przechowywanych jest w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu.
Powstanie huty szkła w Szklarskiej Porębie (Schreiberhau)
W dolinie rzeki Kamiennej (Gross Zacken) w Szklarskiej Porębie wybudowano 8.07. 1842 r. Hutę Szkła Kryształowego według projektu Franza Pohla, a na zlecenie hrabiego Leopolda Christiana Gottarda Schaffgotscha. Nazywano ją Josephine od imienia małżonki hrabiego Josephine von Ziethen. Manufakturę wybudował wybitny fachowiec Franz Pohl (1813–1884) według projektu Alberta Tolberga, niemieckiego architekta, ucznia Carla Friedricha Schinkla. Budynek wybudowano w Marysinie, dzielnicy Szklarskiej Porębie, znanej od czasów średniowiecza z produkcji wyrobów szklanych, nad Kamienną, w pobliżu tzw. „Czeskiej Szosy”, komunikującej Szklarską Porębę z Austria i Czechami oraz Legnicą i Wrocławiem. Znakiem rozpoznawczym huty szkła była wieżyczka dzwonnicy u wejścia do hali odlewni.
Franz Pohl budowniczy i późniejszy dyrektor huty, wywodził się z tradycyjnego rodu czeskich szklarzy, który związał się na stałe ze Śląskiem, a szczególnie z Kotliną Jeleniogórską. Całe twórcze życie przepracował po śląskiej stronie Karkonoszy, najpierw w hucie szkła Carlstahl u Christina Benjamina Preusslera, późniejszego teścia, potem zaś w Schaffgotschowskiej hucie Josephine. Był znakomitym i wszechstronnym praktykiem oraz nowatorem technik szklarskich, przede wszystkim z zakresu technologii szkła, m. in. mozaiki kwasowej, filigranu mlecznego sieciowego, filigranu wielobarwnego spiralnego, purpurowego rubinu złotego ołowiowego, bezołowiowego i wielu innych.
Już po trzech latach istnienia uplasowała się w czołówce najlepszych hut szkła Europy, a stanowiła najlepszą i najnowocześniejszą w Prusach.
W manufakturze zatrudniano wybitnych projektantów oraz rzemieślników, co gwarantowało wysoki poziom produktów. Świadczą o tym liczne nagrody i wyróżnienia, w tym w 1844 r. na Wystawie Rzemiosła w Berlinie, gdzie zdobyła złoty medal za szkła filigranu sieciowego, w 1855 r. na Wystawie Światowej w Londynie uzyskała medal za szkła barwne i przyciski do papieru w technice millefiori, Paryżu w 1867 r. wyróżnienie oraz 1873 r. na Wystawie Światowej w Wiedniu złoty medal.
Największy wpływ na projektowanie zdobył prof. Siegfrierd Haertel, który był rektorem Szkoły Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu oraz Aleksander Pohl, którzy potrafili wdrażać nowe pomysły. Dzięki ich talentowi do produkcji wdrażano projekty popularnej wówczas secesji oraz 20-lecia międzywojennego.
Powstała huta szła produkowała na potrzeby dworów królewskich Europy, arystokracji i bogatego mieszczaństwa. Luksusowe pensjonaty w Cieplicach (Warmbrunn), Szklarskiej Porębie, Świeradowie (Bad Flinsberg) i Karpaczu (Krummhübel), ze swoimi atrakcjami turystycznymi, oczekiwały gości, tłumnie przybywających z Berlina, Drezna, Wrocławia, a także dalszych miejscowości.
Pod koniec XIX w. huta Josephine zyskała groźnego konkurenta w hucie szkła Friedricha Wilhelma Heckerta z niemieckiej rodziny królewskiej, który założył w Piechowicach (Petersdorf) hutę szkła. W 1923 r. obydwie huty połączyły się wraz z szlifiernią Kynast Kristal Neumann § Staebe z Sobieszowa (Hermsdorf am Kynast), tworząc spółkę JO-HE-KY A.G. Od tej pory dwie największe karkonoskie huty szkła wspólnie kontynuowały podbój światowych rynków.
W 1958 r. Huta Szkła Kryształowego Josephinie przyjęła polską nazwę „Julia”. W 1999 r. sprywatyzowany zakład zakupili Amerykanie, którzy doprowadzili najpierw do zamknięcia zakładu w Szklarskiej Porębie, a ostatecznie do upadku całego zakładu. W 2006 r. część „Julii” w Piechowicach wykupiła polska rodzina, która ponownie uruchomiła produkcję.
Na koniec warto wspomnieć o Domku Myśliwskim, położonym w Kotle Małego Stawu, przy niebieskim szlaku turystycznym (ok. 1,5 godziny marszu od świątyni Wang). Powstał w 1924 roku z inicjatywy hrabiego Fryderyka Schaffgotscha, ówczesnego właściciela części Karkonoszy, jako schronienie dla myśliwych polujących w karkonoskich lasach. Obecnie Domek Myśliwski jest najwyżej położonym (1158 m n.p.m.) ośrodkiem edukacyjnym Karkonoskiego Parku Narodowego.
(Opracowanie na podstawie materiałów Archiwum Państwowego we Wrocławiu)