Idea ochrony przyrody towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów poczynając od kultu drzew i lasów aż do ustanawiania różnych form ochrony obszarowej w czasach współczesnych, kiedy to zaczęto podejmować przemyślane i planowe działania chroniące przyrodę, oparte na naukowych podstawach. W ostatnich dekadach ochrona przyrody przenosi punkt ciężkości na uświadamianie społeczeństwu, że przyrody nie chronimy dla niej samej, ale dla „korzyści”, jakie czerpie z niej człowiek. Pojawiają się więc nowe koncepcje ochrony, takie jak Natura 2000, oraz nowe pojęcia takie jak: „usługi ekosystemowe” i „zielona infrastruktura”, przy czym szczególny nacisk kładziony jest na problem łączności ekologicznej.
Poszczególne ekosystemy oraz łącząca je sieć ekologiczna są elementami kształtującymi krajobraz, który jest wizualnym wskaźnikiem jakości środowiska. Europejska Konwencja Krajobrazowa (Dz.U.2006.14.98) definiuje "krajobraz" jako obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. W ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.2023.977 t.j.) dodatkowo zdefiniowany jest także "krajobraz priorytetowy" jako krajobraz szczególnie cenny dla społeczeństwa ze względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, architektoniczne, urbanistyczne, ruralistyczne lub estetyczno-widokowe, i jako taki wymagający zachowania lub określenia zasad i warunków jego kształtowania.
Pomimo umocowania prawnego wydaję się, że krajobraz nie jest dostatecznie chroniony, szczególnie w obszarach atrakcyjnych dla inwestorów, jakim niewątpliwie są Karkonosze i Kotlina Jeleniogórska. Nie pomaga również fakt, że większość tego obszaru, w szczególności Karkonosze, zaliczyć można do krajobrazów priorytetowych, czyli szczególnie cennych. Na fali dążenia do ciągłego „rozwoju”, krajobraz jak dotąd przegrywa z poszczególnymi grupami interesów. Planowanie zintegrowane, w którym czynniki ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i kulturowe brane są pod uwagę w równym stopniu nadal pozostaje bardziej ideą niż praktyką. Samo pojęcie zrównoważonego rozwoju wydaję się dziś mocno zdewaluowane jako, że prawie każda inwestycja w raportach określana jest jako wpisująca się w „zrównoważony” rozwój terytorialny. Warto w tym miejscu zauważyć, że rozwój zawsze powinien być zrównoważony - jeśli taki nie będzie, to prędzej czy później wygeneruje koszty związane z przywracaniem równowagi pomiędzy środowiskiem przyrodniczym i działalnością człowieka, które poniesiemy sami jako mieszkańcy regionu karkonoskiego lub przerzucimy je na przyszłe pokolenia.
KARKONOSZE I KOTLINA JELENIOGÓRSKA
Kotlina Jeleniogórska, wraz z otaczającymi ją Karkonoszami, Rudawami Janowickimi i Górami Kaczawskimi to miejsca szczególne. Zasoby naturalne oraz burzliwa historia tego rejonu (zmiany w przynależności państwowej i związane z nimi wpływy różnych narodów i zwyczajów) zaowocowały różnorodnym krajobrazem kulturowym, ukształtowanym na obszarze o ponadprzeciętnej wartości przyrodniczej.
Pierwsze wrażenie dotyczące krajobrazu w naszym regionie jest bardzo pozytywne. Tereny zieleni są tu dobrze zachowane i zróżnicowane. W ich skład wchodzą zarówno elementy związane z zielenią silnie kształtowaną przez człowieka: miejskie parki, skwery, ogródki działkowe, jak i lasy gospodarcze, tereny rolnicze, aż po ekosystemy półnaturalne i naturalne położone w najwyższych partiach gór. Znajduje się tu sporo terenów leśnych, kilka obszarów Natura 2000, Karkonoski Park Narodowy, 2 parki krajobrazowe, zespoły pałacowo-parkowe wchodzące w skład tzw. „Doliny Pałaców i Ogrodów”, strefy ochrony uzdrowiskowej oraz inne, mniejsze obiekty np. pomniki przyrody, obszary proponowane do objęcia ochroną prawną (np. w formie użytków ekologicznych) czy chociażby ogródki działkowe. Każdy z wyżej wymienionych elementów przyczynia się do ochrony różnorodności biologicznej, walorów krajobrazowych a także pełni istotne funkcje środowiskowe i społeczne.
ROZWÓJ GOSPODARCZY KOTLINY JELENIOGÓRSKIEJ – ZARYS PROBLEMU
Największe miasto Kotliny – Jelenia Góra (ok. 75 tys. mieszkańców), tworzy aglomerację z miastami leżącymi u stóp Karkonoszy (Kowary, Karpacz, Piechowice, Szklarska Poręba – od 5 do 10 tys. mieszkańców) a także z wsiami o bardzo różnej wielkości. Wszystkie te miejscowości, jako leżące w regionie o ponadprzeciętnych walorach widokowych, poddane są obecnie intensywnej presji inwestycyjnej. W ramach projektu „MaGICLandscapes” realizowanego w ramach programu „Europa Środkowa”, którego partnerem był Karkonoski Park Narodowy, dokonano szczegółowej analizy sieci zielonej infrastruktury Kotliny Jeleniogórskiej w kontekście planowania przestrzennego („Zielona strategii i planach działań dla Karkonoszy i Kotliny Jeleniogórskiej”, link do dokumentu). Wykazała ona istnienie szeregu zagrożeń dla systemu przyrodniczego, jakie mogą się pojawić przy realizacji niektórych zamierzeń inwestycyjnych. Do najważniejszych należą min.:
· brak podejścia zintegrowanego w planowaniu i koordynacji na poziomie międzygminnym;
· nieproporcjonalnie duża presja inwestycyjna;
· bezpowrotna utrata walorów wizualnych/krajobrazowych w niektórych częściach Kotliny;
· nadmierna eksploatacja istniejących ujęć wody w obszarze KPN, prowadząca do zanikania jej przepływu w strumieniach i potokach;
· utrata łączności ekologicznej pomiędzy centrami bioróżnorodności w wyniku presji inwestycyjnej i izolacja zespołów przyrodniczych.
Powyższe analizy pokazują, że Kotlina Jeleniogórska pomimo dużego, procentowego pokrycia różnymi formami ochrony przyrody narażona jest na utratę swoich walorów krajobrazowych i przyrodniczych. Niepokoi niebezpieczeństwo przerwania istniejących jeszcze połączeń ekologicznych przez realizację planowanych zamierzeń inwestycyjnych, ponieważ w dokumentach planistycznych zarezerwowane są tereny pod różnego rodzaju zabudowę i usługi w korytarzach ekologicznych, nawet tych oficjalnie wyznaczonych w Planie ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego. Na to wszystko nakładają się jeszcze inwestycje spontaniczne, realizowane w trybie tzw. „Warunków zabudowy” tam gdzie nie ma planów miejscowych, które sprzyjają rozproszeniu zabudowy i często lokalizowane są niezgodnie z istniejącym „studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”.
Trudno byłoby wymagać od władz lokalnych i inwestorów rezygnacji z zamierzeń inwestycyjnych, szczególnie tych umocowanych w istniejących dokumentach planistycznych. Planowanie przestrzenne powinno być jednak prowadzone w harmonii z ochroną przyrody a sposób realizacji już zaplanowanych inwestycji może okazać się kluczowy dla realizacji celu, jakim jest zachowanie krajobrazu i utrzymanie łączności pomiędzy ekosystemami Kotliny Jeleniogórskiej. Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie, w którym zebrano „dobre praktyki i zasady zrównoważonego planowania przestrzennego w Karkonoszach” będzie pomocne w jego realizacji. Jest to również jeden z elementów realizacji celów zapisanych w dokumencie pt.” „Zielona strategia i plany działań Kotliny Jeleniogórskiej” powstałej w ramach wspomnianego już projektu „MaGICLandscapes”.
Poszczególne ekosystemy oraz łącząca je sieć ekologiczna są elementami kształtującymi krajobraz, który jest wizualnym wskaźnikiem jakości środowiska. Europejska Konwencja Krajobrazowa (Dz.U.2006.14.98) definiuje "krajobraz" jako obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. W ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.2023.977 t.j.) dodatkowo zdefiniowany jest także "krajobraz priorytetowy" jako krajobraz szczególnie cenny dla społeczeństwa ze względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, architektoniczne, urbanistyczne, ruralistyczne lub estetyczno-widokowe, i jako taki wymagający zachowania lub określenia zasad i warunków jego kształtowania.
Pomimo umocowania prawnego wydaję się, że krajobraz nie jest dostatecznie chroniony, szczególnie w obszarach atrakcyjnych dla inwestorów, jakim niewątpliwie są Karkonosze i Kotlina Jeleniogórska. Nie pomaga również fakt, że większość tego obszaru, w szczególności Karkonosze, zaliczyć można do krajobrazów priorytetowych, czyli szczególnie cennych. Na fali dążenia do ciągłego „rozwoju”, krajobraz jak dotąd przegrywa z poszczególnymi grupami interesów. Planowanie zintegrowane, w którym czynniki ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i kulturowe brane są pod uwagę w równym stopniu nadal pozostaje bardziej ideą niż praktyką. Samo pojęcie zrównoważonego rozwoju wydaję się dziś mocno zdewaluowane jako, że prawie każda inwestycja w raportach określana jest jako wpisująca się w „zrównoważony” rozwój terytorialny. Warto w tym miejscu zauważyć, że rozwój zawsze powinien być zrównoważony - jeśli taki nie będzie, to prędzej czy później wygeneruje koszty związane z przywracaniem równowagi pomiędzy środowiskiem przyrodniczym i działalnością człowieka, które poniesiemy sami jako mieszkańcy regionu karkonoskiego lub przerzucimy je na przyszłe pokolenia.
KARKONOSZE I KOTLINA JELENIOGÓRSKA
Kotlina Jeleniogórska, wraz z otaczającymi ją Karkonoszami, Rudawami Janowickimi i Górami Kaczawskimi to miejsca szczególne. Zasoby naturalne oraz burzliwa historia tego rejonu (zmiany w przynależności państwowej i związane z nimi wpływy różnych narodów i zwyczajów) zaowocowały różnorodnym krajobrazem kulturowym, ukształtowanym na obszarze o ponadprzeciętnej wartości przyrodniczej.
Pierwsze wrażenie dotyczące krajobrazu w naszym regionie jest bardzo pozytywne. Tereny zieleni są tu dobrze zachowane i zróżnicowane. W ich skład wchodzą zarówno elementy związane z zielenią silnie kształtowaną przez człowieka: miejskie parki, skwery, ogródki działkowe, jak i lasy gospodarcze, tereny rolnicze, aż po ekosystemy półnaturalne i naturalne położone w najwyższych partiach gór. Znajduje się tu sporo terenów leśnych, kilka obszarów Natura 2000, Karkonoski Park Narodowy, 2 parki krajobrazowe, zespoły pałacowo-parkowe wchodzące w skład tzw. „Doliny Pałaców i Ogrodów”, strefy ochrony uzdrowiskowej oraz inne, mniejsze obiekty np. pomniki przyrody, obszary proponowane do objęcia ochroną prawną (np. w formie użytków ekologicznych) czy chociażby ogródki działkowe. Każdy z wyżej wymienionych elementów przyczynia się do ochrony różnorodności biologicznej, walorów krajobrazowych a także pełni istotne funkcje środowiskowe i społeczne.
ROZWÓJ GOSPODARCZY KOTLINY JELENIOGÓRSKIEJ – ZARYS PROBLEMU
Największe miasto Kotliny – Jelenia Góra (ok. 75 tys. mieszkańców), tworzy aglomerację z miastami leżącymi u stóp Karkonoszy (Kowary, Karpacz, Piechowice, Szklarska Poręba – od 5 do 10 tys. mieszkańców) a także z wsiami o bardzo różnej wielkości. Wszystkie te miejscowości, jako leżące w regionie o ponadprzeciętnych walorach widokowych, poddane są obecnie intensywnej presji inwestycyjnej. W ramach projektu „MaGICLandscapes” realizowanego w ramach programu „Europa Środkowa”, którego partnerem był Karkonoski Park Narodowy, dokonano szczegółowej analizy sieci zielonej infrastruktury Kotliny Jeleniogórskiej w kontekście planowania przestrzennego („Zielona strategii i planach działań dla Karkonoszy i Kotliny Jeleniogórskiej”, link do dokumentu). Wykazała ona istnienie szeregu zagrożeń dla systemu przyrodniczego, jakie mogą się pojawić przy realizacji niektórych zamierzeń inwestycyjnych. Do najważniejszych należą min.:
· brak podejścia zintegrowanego w planowaniu i koordynacji na poziomie międzygminnym;
· nieproporcjonalnie duża presja inwestycyjna;
· bezpowrotna utrata walorów wizualnych/krajobrazowych w niektórych częściach Kotliny;
· nadmierna eksploatacja istniejących ujęć wody w obszarze KPN, prowadząca do zanikania jej przepływu w strumieniach i potokach;
· utrata łączności ekologicznej pomiędzy centrami bioróżnorodności w wyniku presji inwestycyjnej i izolacja zespołów przyrodniczych.
Powyższe analizy pokazują, że Kotlina Jeleniogórska pomimo dużego, procentowego pokrycia różnymi formami ochrony przyrody narażona jest na utratę swoich walorów krajobrazowych i przyrodniczych. Niepokoi niebezpieczeństwo przerwania istniejących jeszcze połączeń ekologicznych przez realizację planowanych zamierzeń inwestycyjnych, ponieważ w dokumentach planistycznych zarezerwowane są tereny pod różnego rodzaju zabudowę i usługi w korytarzach ekologicznych, nawet tych oficjalnie wyznaczonych w Planie ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego. Na to wszystko nakładają się jeszcze inwestycje spontaniczne, realizowane w trybie tzw. „Warunków zabudowy” tam gdzie nie ma planów miejscowych, które sprzyjają rozproszeniu zabudowy i często lokalizowane są niezgodnie z istniejącym „studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”.
Trudno byłoby wymagać od władz lokalnych i inwestorów rezygnacji z zamierzeń inwestycyjnych, szczególnie tych umocowanych w istniejących dokumentach planistycznych. Planowanie przestrzenne powinno być jednak prowadzone w harmonii z ochroną przyrody a sposób realizacji już zaplanowanych inwestycji może okazać się kluczowy dla realizacji celu, jakim jest zachowanie krajobrazu i utrzymanie łączności pomiędzy ekosystemami Kotliny Jeleniogórskiej. Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie, w którym zebrano „dobre praktyki i zasady zrównoważonego planowania przestrzennego w Karkonoszach” będzie pomocne w jego realizacji. Jest to również jeden z elementów realizacji celów zapisanych w dokumencie pt.” „Zielona strategia i plany działań Kotliny Jeleniogórskiej” powstałej w ramach wspomnianego już projektu „MaGICLandscapes”.